Romantyzm

Informacje wstępne

Romantyzm europejski rozpoczyna się w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku i trwa do około lat czterdziestych XIX wieku. Popularnie dzieli się go na trzy fazy:

• wczesny romantyzm (około 1798-1804);
• pełny romantyzm (około 1804-1815);
• późny romantyzm (około 1815-1848).

W Polsce mamy dwie daty początkowe: 1818 i 1822 rok. W 1818 roku ukazała się słynna rozprawa Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności, która była głosem w tzw. „walce klasyków z romantykami”. Oprócz Brodzińskiego do romantyków należeli: Maurycy Mochnacki i Adam Mickiewicz. Natomiast do klasyków zaliczamy: Jana Śniadeckiego, Franciszka Dmochowskiego, Kajetana Koźmiana. Klasycy opowiadali się za przestrzeganiem klasycznych norm tworzenia, wyeliminowaniem z literatury elementów ludowych wierzeń i fantastyki oraz opieraniem poezji na rozumie i nauce. Młodzi postulowali uczuciowość, irracjonalizm, wyobraźnię. 1822 rok to wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Romantyzm polski kończą również dwie daty: 1855 – śmierć Mickiewicza i 1863 – powstanie styczniowe.

Nazwa epoki

Genezę słowa „romantyzm” objaśnił Juliusz Kleiner. Otóż ironia losu sprawiła, że epoce najbardziej oddalonej od klasycznych wzorców i starożytnego myślenia za nazwę posłużył wyraz etymologicznie związany z rzymskością, bo wywodzący się od słowa romanus. Już w średniowieczu lingua romana (tj. język rzymski, a więc łaciński) oznaczała właśnie język nierzymski. W przeciwieństwie do łaciny językiem rzymskim nazywano język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny, języków germańskich i galickich. Języki, które zostały w ten sposób utworzone, do dziś noszą nazwę języków romańskich. Od nazwy języka ludowego utworzono z czasem nazwy utworów pisanych w tym języku: „romance”, „romans”, „romant”. Romancą nazywano utwór raczej drobny, a romantami obszerne powieści, opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. I dokładnie w tym sensie po raz pierwszy pojawia się w rękopisach z XV wieku wyraz „romanticus”, czyli „romantyczny”. Później nazwy tej używano w stosunku do specjalnie pięknej poezji, pięknej natury. Następnie zaczęto mówić o romantycznych utworach, takich, które miały charakter romansu. W końcu podporządkowano temu terminowi poezję zrodzoną z form i idei średniowiecznych, czyli dramat szekspirowski i hiszpański. To pojęcie było już bliskie samym romantykom, a więc twórcom i myślicielom końca XVIII i początku XIX wieku.

Pojęcia związane z epoką

Irracjonalizm – przekonanie, że świat można (i trzeba) poznawać za pomocą pozarozumowych środków takich, jak: wiara, intuicja, przeczucie, uczucia, wizje. Po Romantyczność Adama Mickiewicza.

Mistycyzm – wiara w kontakt z siłami pozaziemskimi. Termin ten został zaczerpnięty ze średniowiecza, jednak oznaczał wtedy kontakt człowieka z Bogiem. Romantycy rozszerzyli to pojęcie, uważając, że człowiek może kontaktować się ze światem nierealnym za pomocą snu, wizji, odczuć. Po Romantyczność Adama Mickiewicza.

Historyzm – głębokie zainteresowanie historią, która staje się dla romantyków kopalnią wiedzy i źródłem inspiracji artystycznych. Po wiersze Cypriana Kamila Norwida.

Gotycyzm – pewna odmiana historyzmu, gotycyzm to zainteresowanie gotykiem, a więc średniowieczem (połączyć to należy z tajemniczością, mrocznością) Po Wichrowe wzgórza Emily Brontë.

Tajemniczość – jest główną domeną świata przedstawionego w romantycznych utworach literackich. Realizuje się na poziomie czasu (akcja utworów rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno), miejsca (zazwyczaj są odludne, sprzyjające kontemplacji, będące samotnią bohatera romantycznego) i postaci (nietypowe, o których czytelnik nic nie wie, a poznaje ich historię stopniowo). Po Ballady i romanse Adama Mickiewicza.

Fantastyka – za Szekspirem literatura romantyczna uwielbia elementy fantastyczne, a więc np.: zamiana kobiety w ryby, postacie duchów zmarłych mężów, zjawy, kobiety-syreny, itp. Po Ballady i romanse Adama Mickiewicza.

Orientalizm – fascynacja romantyzmu kulturą Wschodu. Chodzi tu w szczególności o kulturę arabską, muzułmańską. Po Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Giaur George`a Byrona.

Ludowość – fascynacja kulturą ludu, ludową moralnością (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza), twórczością, językiem, obyczajami. Wszystko to stało się w romantyzmie inspiracją literacką.

Indywidualizm – jest jednym z podstawowych wyróżników człowieka romantyzmu. Indywidualista to człowiek osamotniony, wyobcowany, natchniony (najczęściej poeta), niezależny, wolny, mający poczucie własnej wyjątkowości i niezależności.

Profetyzm – profeta to ten, kto przewiduje przyszłość, jest jasnowidzem, prorokiem. To pojęcie łączy się naturalnie z romantycznym indywidualizmem i frenezją (Zygmunt Krasiński; Nie-Boska komedia).

Frenezja – to szał, zapał i namiętność w ukazywaniu świata przedstawionego. Frenezja prowadziła do posługiwania się motywami szaleństwa, zbrodni, okropności. Dlatego właśnie w tej epoce powstają początki powieści kryminalnej i horroru (Po Doktor Jackyll i Mr Hyde Roberta Louisa Stevensona, Frankenstein, czyli nowy Prometeusz Mary Shelley, Opowieści niesamowite Edgara Allana Poego, Lilie Adama Mickiewicza).

Szekspiryzm – tak nazywała się romantyczna fascynacja dziełami Szekspira, czyli tego, który wprowadził elementy tajemniczości i grozy do literatury oraz złamał konwencje antyczne w dramacie. Po Balladyna Juliusza Słowackiego.

Byronizm – postawa, która narodziła się z fascynacji angielskim pisarzem Byronem i jego bohaterami. Są oni najczęściej samotni, zbuntowani, skłóceni ze sobą i światem, przeżywają nieszczęśliwą (czyli niemożliwą w realizacji) miłość.

Werteryzm – kolejna postawa, której pierwowzorem był główny bohater powieści Goethego, Werte Był on mężczyzną nieszczęśliwie zakochanym, cierpiącym na tzw. chorobę wieku (weltschmerz), ból istnienia, czuł się osamotniony, rozczarowany życiem i światem.

Najważniejsze wydarzenia historyczne

Europa i świat

• 1801 – Aleksander I zostaje carem Rosji;
• 1804 – Napoleon Bonaparte zostaje koronowany przez papieża, Piusa VII, na cesarza Francuzów;
• 1805 – zwycięstwo Francji nad Anglią i Rosją w bitwie pod Austerlitz;
• 1806 – zwycięstwo Napoleona nad Prusami pod Jeną;
• 1812 -1814 – wojna Anglii ze Stanami Zjednoczonymi;
• 1812 – wyprawa Napoleona do Rosji, bitwa pod Borodino, zajęcie Moskwy;
• 1813 – „bitwa narodów” pod Lipskiem, klęska Francji;
• 1814 – abdykacja Napoleona;
• 1814-1815 – kongres wiedeński, nowy podział Europy;
• 1815 – Święte Przymierze;
• 1815 – „sto dni” Napoleona, klęska pod Waterloo;
• 1815 – utworzenie królestwa Zjednoczonych Niderlandów (Belgia, Holandia, Luksemburg);
• 1821 – śmierć Napoleona na Wyspie Świętej Heleny;
• 1821 – powstanie w Grecji;
• 1825 – powstanie dekabrystów w Rosji przeciw caratowi;
• 1829 – uznanie niepodległości Grecji;
• 1830 – rewolucja lipcowa we Francji i sierpniowa w Belgii;
• 1830 – ogłoszenie niepodległości Belgii;
• 1848 – Wiosna Ludów we Francji, Austrii, Włoszech, Prusach;
• 1853-1856 – wojna krymska;
• 1860 – powstanie we Włoszech pod dowództwem Garibaldiego;
• 1861 – zjednoczenie Włoch, Wiktor Emanuel II zostaje królem zjednoczonego państwa;
• 1861-1865 - wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych;
• 1863 – zniesienie niewolnictwa przez Abrahama Lincolna w Stanach Zjednoczonych;
• 1867 – przekształcenie Austrii w Austro-Węgry;

Polska

• 1807 – powstanie Księstwa Warszawskiego;
• 1812 – kampania rosyjska Napoleona, likwidacja Księstwa Warszawskiego;
• 1815 – powstanie Królestwa Polskiego, którego królem jest car Rosji;
• 1817 – powstanie Towarzystwa Filomatów;
• 1821 – powstanie w Galicji;
• 1824 – proces Filomatów i Filaretów, wyjazd Mickiewicza do Rosji;
• 1829 – Mikołaj I zostaje koronowany na króla polskiego;
• 1830 – wybuch powstania listopadowego;
• 1831 – utworzenie we Francji Komitetu Narodowego Polski;
• 1832 – utworzenie Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Paryżu;
• 1833 – utworzenie Związku Jedności Narodowej;
• 1846 – wybuch powstania krakowskiego;
• 1846 – rabacja w Galicji pod dowództwem Jakuba Szeli;
• 1848 – organizacja przez Mickiewicza Legionu Polskiego we Włoszech;
• 1848 – powstanie w Galicji;
• 1855 – śmierć Adama Mickiewicza;
• 1863 – wybuch powstania styczniowego.

Kultura i sztuka

Malarstwo

• Caspar David Friedrich – malarz niemiecki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu. Najsłynniejsze obrazy to: Wrak statku, Morze lodu, Wędrowiec w morzu mgły, Skały kredowe na Rugii, Opactwo w dąbrowie.
• Francisco José Goya – malarz hiszpański. Kiedy rozum śpi, budzą się upiory, Rozstrzelanie powstańców madryckich, Kolos, Okropności wojny, Saturn pożerający jedno ze swoich dzieci.
• Eugène Delacroix – czołowy przedstawiciel francuskiego romantyzmu. Barka Dantego, Rzeź na Chios, Grecja ginąca na ruinach Missolungi, Wolność wiodąca lud na barykady, Portret Chopina , Sułtan Maroka ze świtą, Wesele żydowskie w Maroku.

Architektura

Architektura romantyczna w zasadzie nie wykształciła własnego, odrębnego stylu. Najbardziej charakterystyczną cechą tego okresu jest historyzm, w szczególności fascynacja gotykiem (tzw. neogotyk) i renesansem (tzw. neoklasycyzm).

Polska

• Pałac w Krześlicach – położony jest na tzw. Szlaku Piastowskim, trzydzieści kilometrów od Poznania. Pałac ten stanowi doskonały przykład romantycznej architektury neogotyckiej, otoczony jest malowniczym ogrodem. Dziś, po odrestaurowaniu, znajduje się tam hotel.
• Zamek w Kórniku – zamek powstał w średniowieczu i stanowił raczej budowlę obronną. Później, w XVIII wieku, Teofila z Działyńskich przekształciła go w barokowy pałac. Natomiast w XIX wieku Tytus Działyński nadał mu charakter neogotycki według projektu Karla Friedricha Schinkla. W okresie dwudziestolecia międzywojennego przekazano zamek na rzecz państwa i dziś mieści się tam muzeum oraz Biblioteka Kórnicka PAN.
• Kościół św. Michała Archanioła we Wrocławiu-Ołbinie – kościół powstał już w średniowieczu. Dzięki hojności Piotra Włostowica powstało tam opactwo benedyktyńskie. W okresie renesansu podjęto decyzję o zburzeniu kościoła, ale jeszcze w XVI wieku go odbudowano. W latach 1862-1871 zbudowano kościół neogotycki według projektu Alexisa Langera.

Anglia

• Strawberry Hill w Twickenham – to chyba najbardziej znany przykład architektury neogotyckiej w Europie. Strawberry Hill to neogotycki pałac znajdujący się nieopodal Londynu. Właścicielem był pisarz Horace Walpole, który przebudował pałac, nadając mu rysy budowli gotyckiej. Zamek Walpole`a stał się wzorem dla innych w Europie.
• Pałac Westminsterski – to popularny budynek parlamentu angielskiego, miejsce posiedzeń Izby Lordów i Izby Gmin, znajduje się oczywiście w Londynie nad Tamizą. Pałac został wybudowany w średniowieczu, ale niewiele pozostało po pożarze w 1834 roku. To, co możemy podziwiać dziś, jest projektem Sira Charlesa Barry`ego i stanowi przykład budowli neogotyckiej.
• Pawilon Królewski w Brighton – jest typowym przykładem gotyku orientalnego. W 1815 roku zgodnie z tą modą przebudował go architekt John Nash. Gotyk orientalny był połączeniem gotyku i wpływów indyjskich, arabskich i chińskich.
• British Museum – budowany zgodnie z projektem Roberta Smirke`a, który z kolei reprezentuje styl neoklasyczny (a w zasadzie neogrecki).

Niemcy

• Katedra w Kolonii – obecnie jest to siedziba arcybiskupstwa Kolonii. Katedra budowana była przez wiele lat, od czasów średniowiecznych do XIX wieku, w którym to odnaleziono oryginalne plany fasady. Wtedy też postanowiono dokończyć budowę, którą kierowali dwaj słynni architekci doby romantyzmu niemieckiego: Ernst Friedrich Zwirner i Richard Voigtel. Zamek Neuschwanstein koło Füssen w Bawarii - to jeden z najbardziej znanych i najczęściej przedstawianych zamków na świecie. Jego fundatorem był król Ludwik II Bawarski. Zamek utrzymany jest w stylu neoromańskim i neogotyckim (szczególnie sypialnia królewska).
• Teatr Dworski w Dreźnie – budowany w latach 1838-1841, według projektu po zniszczeniu przez Gottfried Tempera.
• Gmach Reichstagu w Berlinie – budowany w latach 1884-1894 według projektu Paula Wallota w stylu neobarokowym.
• Galeria Narodowa w Berlinie – to przykład architektury neoklasycznej, architektem był Friedrich August Stüle

Francja

• Kościół Saint-Clotilde w Paryżu – wybudowany przez architekta Franza Christiana Gau w latach 1846-1857 zgodnie ze stylem neogotyckim.

Węgry

• Kościół Przenajświętszej Maryi Panny w Budapeszcie – popularnie zwany Kościołem Macieja. Kościół wybudowany został już w średniowieczu, ale kilkakrotnie był niszczony, a w XVIII wieku wybuchł pożar, który spowodował nieodwracalne straty. Prace nad odbudową rozpoczęto w 1874 roku. Świątynia ma charakter neogotycki.
• Budynek parlamentu w Budapeszcie – łączy w sobie styl neogotycki, renesansowy i barokowy.

Muzyka

Romantyzm w muzyce to przede wszystkim pierwsza połowa XIX wieku. Z pewnością jest kilka dat, które można uznać za początek nowego prądu. Zalicza się tu rok 1801, czyli skomponowanie przez Ludwika van Beethovena Sonaty fortepianowej nr 14 cis-moll op. 27 nr 2, rok 1815 – wydanie pieśni Schuberta Król Olch. Podobnie jak literatura romantyczna, tak i muzyka cechowała się uczuciowością, subiektywizmem, indywidualizmem, wprowadzała elementy ludowe, fantastyczne, baśniowe, narodowe. Czołowymi przedstawicielami byli:

• Fryderyk Franciszek Chopin – największy polski kompozytor uważany za czołowego przedstawiciela romantyzmu w Europie. Komponował: polonezy, mazurki, nokturny, preludia, walce, ballady, koncerty fortepianowe.
• Felix Mendelssohn Bartholdy – niemiecki kompozytor. Skomponował: uwerturę koncertową do Snu nocy letniej Szekspira, Marsza Weselnego, uwerturę koncertową Hebrydy, Symfonię Szkocką, IV Symfonię, tzw. Włoską, Pieśni bez słów, oratoria: Święty Paweł i Eliasz.
• Edvard Hagerup Grieg – był pianistą i kompozytorem norweskim. Skomponował: Marsz żałobny pamięci Rikarda Nordraaka, Sześć pieśni orkiestrowych, muzykę do dramatu Peer Gynt Henryka Ibsena, muzykę do dramatu Sigurd Jorsalfar Bjørnstjerne Bjørnsona, melodramat Bergliot, Tańce symfoniczne, Trzy utwory orkiestrowe z Sigurda Jorsalfa.
• Johannes Brahms – niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent. Skomponował: 4 symfonie: (w tym słynne: Patetyczna, Pastoralna, Eroika, Elegijna), 2 uwertury (tym: Uroczysta uwertura akademicka, Tragiczna), koncerty fortepianowe, skrzypcowe, pieśni, utwory organowe.
• Louis Hector Berlioz – kompozytor francuski, pisarz i krytyk muzyczny. Skomponował: symfonie (np.: Symfonia fantastyczna, Romeo i Julia), opery (np.: Potępienie Fausta, Beatrycze i Benedykt), Requiem, Oratorium Dzieciństwo Chrystusa.
• Ferenc Liszt – kompozytor i pianista węgierski. Skomponował: Symfonię faustowską, Symfonię dantejską, 3 Marzenia miłosne, Rapsodie węgierskie, Węgierska msza koronacyjna, koncerty fortepianowe.
• Piotr Iljicz Czajkowski - rosyjski kompozytor. Skomponował: balety (Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów), opery (np.: Mazepa, Eugeniusz Oniegin, Dziewica orleańska), symfonie (np.: Patetyczną, Zimowe marzenia), suity orkiestrowe, koncerty skrzypcowe i fortepianowe.
• Franciszek Piotr Schubert – kompozytor austriacki, prekursor romantyzmu w muzyce. Skomponował: symfonie (np.: Tragiczna, Mała), Niemiecką mszę, walce, sonaty, fantazje, cykle pieśni.
• Robert Alexander Schumann - niemiecki kompozytor i pianista. Skomponował: . 250 pieśni, symfonie (np.: Wiosenna, Reńska), uwertury, utwory fantastyczne.

Polska

Najwybitniejsi pisarze i poeci romantyczni: Kazimierz Brodziński, Aleksander Fredro, Seweryn Goszczyński, Klementyna Hoffmanowa, Adam Mickiewicz, Antoni Malczewski, Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Maurycy Mochnacki, Cyprian Kamil Norwid, Wincenty Pol, Henryk Rzewuski, Juliusz Słowacki, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski, Maria Wirtemberska, Narcyza Żmichowska.

Obca

Angielska

• George Gordon Byron – największy twórca romantyzmu angielskiego, a z całą pewnością i europejskiego. Jego życie naznaczone było skandalami, licznymi romansami, kontaktami z innymi wielkimi romantykami, podróżami. Byron zmarł z powodu silnej gorączki podczas walk o niepodległość Grecji. Miał zaledwie 36 lat. Najważniejsze utwory to: Wędrówki Childe Harolda, Giau Korsarz , Don Juan, Manfred, Kain.
• Walter Scott – był szkockim powieściopisarzem i poetą związanym przede wszystkim z Edynburgiem. Otrzymał staranne wykształcenie, był adwokatem. Literatura europejska zawdzięcza mu zainteresowanie kulturą ludową, a także stworzenie dość specyficznych powieści historycznych, w których mamy elementy fantastyczne i ludowe. Napisał: Waverley, Rob Roy, Narzeczona z Lammermoor, Ivanhoe, Talizman.

Niemiecka

• Johann Wolfgang Goethe – największy poeta tzw. okresu „burzy i naporu”, a potem romantyzmu w Niemczech. Był niezwykle wykształcony, związany z księciem sasko-weimarskim, na dworze którego pełnił służbę. Odbył podróże do Włoch i Szwajcarii, ale zmarł w samotności po śmierci żony w Weimarze w 1832 roku. Jego poezja wywarła ogromy wpływ na literaturę europejską. Dzieła: Cierpienia młodego Wertera, Powinowactwo z wyboru, Torquato Tasso, Faust, Prometeusz, Wezwanie do Neapolu, Król Elfów, Uczeń czarnoksiężnika, Herman i Dorota.
• Friedrich Schiller – znana jest dziś wielka przyjaźń, która łączyła go z Goethem. Był lekarzem, prawnikiem, wykładowcą historii i filozofii, twórcą teatru. Już w wieku 18 lat zdobył sławę dramatem Zbójcy, ale został aresztowany i musiał uciekać. Oprócz wspomnianego dramatu napisał jeszcze: Intryga i miłość, Wilhelm Tell, Dziewica Orleańska, Oda do radości, Don Carlos.

Francuska

• Victor Hugo – był poetą, pisarzem, dramaturgiem romantyzmu francuskiego. Powieści: Katedra Marii Panny w Paryżu, Nędznicy. Poezja liryczna: Ody i ballady, Legenda wieków: Sztuki: Cromwell, Król się bawi, Lukrecja Borgia, Marya Tudo

Rosyjska

• Aleksander Puszkin – rosyjski poeta, dramaturg i prozaik, którego dzieła maiły ogromny wpływ na rozwój romantyzmu w Europie. Należał do dekabrystów, występował przeciwko tyranii cara, co przypłacił zsyłką na południe Rosji oraz kontrolą jego dzieł do końca życia. Napisał: Rusłan i Ludmiła, Jeniec kaukaski, Trzech Budrysów, Borys Godunow, Eugeniusz Oniegin.

Kontynuacje i nawiązania

Pozytywizm

• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Gloria victis;
• Bolesław Prus, Lalka.

Młoda Polska

• Stanisław Wyspiański, Wesele, Noc listopadowa, Warszawianka;
• Charles Baudelaire, Albatros;
• Stanisław Przybyszewski, Confiteor;
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX.

Dwudziestolecie międzywojenne

• Antoni Słonimski, Czarna wiosna;
• Jan Lechoń, Herostrates;
• Bolesław Leśmian, ballady.

Wojna

• Władysław Broniewski, Ballady i romanse;
• Krzysztof Kamil Baczyński, poezje;
• Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk.

Literatura współczesna

• Wisława Szymborska, Ballada, Prospekt.

Bibliografia przedmiotowa

• D. Siwicka, Romantyzm1822-1863. Warszawa 1995.
• A. Witkowska, Wielcy romantycy polscy. Warszawa 1980.
• M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia. Warszawa 1978 (lub późniejsze).