Typ liryki
Utwór Mickiewicza jest przykładem dialogu lirycznego prowadzonego między Mirzą a Pielgrzymem.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Trzy pierwsze strofy o charakterze opisowym są monologiem Mirzy, ostatnia strofa, refleksyjna, to słowa Pielgrzyma.
Sensy utworu
Sytuacja liryczna – Mirza jest najprawdopodobniej przewodnikiem Pielgrzyma, który w otoczeniu natury krymskiej jest obcy, inny. Mirza jednakże jest nie tylko przewodnikiem w podróży w czasie i przestrzeni, ale również jawi się jako mędrzec, pokazujący tajemnice natury, uświadamiający mu siłę i potęgę przyrody. Jak sam tytuł wskazuje, znajdują się na drodze prowadzącej do miasteczka Czufut-Kale. Przypis autora mówi, że miasto to jest dość specyficzne – usytuowane w górach, prowadzi do niego niebezpieczna, wąska ścieżka wisząca nad przepaścią. Mirza zwraca uwagę na to, iż człowiek powinien poddać się instynktowi konia, by móc przebyć tę drogę. Przepaść bowiem nęci człowieka, kusi, wabi swym niebezpieczeństwem. Sama myśl o niej jest jak kotwica, ściąga człowieka na samo dno, powodując śmierć. W ten sposób Mirza stara się uzmysłowić człowiekowi wychowanemu w innej kulturze i cywilizacji, że należy mieć respekt przed siłami natury. Pielgrzym jednak jest typowym romantycznym buntownikiem i mimo ostrzeżeń spogląda w dół. Doświadczenie to ma na zawsze zmienić jego świadomość, to odkrycie pewnej tajemnicy, która powinna być człowiekowi niedostępna. Zresztą sam przyznaje, że owo doświadczenie nie jest wyrażalne w żadnym z ludzkich języków. Trudno zrozumieć, co zobaczył Pielgrzym „przez szczelinę świata”. Warto jednak zwrócić uwagę, że znów mamy tu do czynienia z kierunkiem wertykalnym. Dno, dół, przepaść kojarzone są w literaturze z siłami zła, mroku i ciemności.
Orientalizm – Droga nad przepaścią w Czufut-Kale to kolejny sonet, w którym widoczna jest fascynacja kulturą orientalną. Sama postać Mirzy, który pojawia się w kilku tekstach Mickiewicza, jest tego dowodem. To człowiek, który zna ten świat, jest wychowany w tej kulturze, zna jej prawa.
Romantyczna przyroda – ogrom gór, ich potęga i niebezpieczeństwo, jakie niosą wyprawy górskie skontrastowane zostało tu z przepaścią, która również stanowi dla człowieka zagrożenie. Jednocześnie Mickiewicz pokazuje różnorodność krajobrazu krymskiego, zaskoczenie, jakie wywołuje w człowieku kultury europejskiej. Wszystko to oczywiście wpisuje się w typową dla romantyzmu poetykę tajemnicy, grozy, frenezji, niebezpieczeństwa, irracjonalności.
Gatunek literacki
Sonet – jak podaje Słownik terminów literackich, jest to gatunek poetycki, którego koniecznym, a zarazem wystarczającym wyznacznikiem pozostaje układ stroficzny. Utwór skład się z czterech strof, dwie są czterowersowe o charakterze opisowy, dwie ostatnie mają po trzy wersy refleksyjne. Ostatnia strofa zawiera sens całego utworu. Gatunek ukształtował się w XIII wieku, a najważniejszymi twórcami byli: Dante, Petrarka, potem Szekspir, Kochanowski, Sęp-Szarzyński, Morsztyn.
Droga nad przepaścią w Czufut-Kale – to dość specyficzny sonet, napisany w formie dialogu, w którym jedynie ostatnia strofa ma charakter refleksyjny, filozoficzny, a może nawet metafizyczny.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw przepaści:
- Dante Alighieri, Boska komedia,
- Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia,
- Zbigniew Herbert, Przepaść Pana Cogito.
Bibliografia przedmiotowa
- I. Opacki, Z zagadnień cyklu sonetowego w polskim romantyzmie, (W:) A. Opacka, I. Opacki, Ruch konwencji, Katowice 1975.
- A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1999.