Dzieje Tristana i Izoldy - Informacje wstępne

Geneza utworu

Legendy celtyckie i fabuły bretońskie

Celtowie od IX w. p.n.e. zamieszkiwali tereny dzisiejszych Niemiec i Francji. Z czasem osiedlali się też na innych obszarach Europy (w tym na Wyspach Brytyjskich). Ze względu na rozproszenie na dużym obszarze, ich kultura mieszała się ze zwyczajami innych ludów. Najwyższy status w społeczeństwie celtyckim mieli kapłani. Byli to zwłaszcza druidzi i bardowie. Zadaniem tych pierwszych było między innymi bycie dla ludzi źródłem mądrości. Swoje umiejętności przekazywali uczniom ustnie, dużą wagę przykładając do siły ludzkiej pamięci. Pismo uważali za niegodne ich mądrości i nie używali go. Natomiast bardowie zajmowali się opiewaniem w pieśniach i poematach zdarzeń historycznych.

Zarówno przez mieszanie się Celtów z innymi ludami, jak i nieużywanie przez kapłanów pisma, o kulturze celtyckiej mamy dziś szczątkowe informacje. Działalność bardów była kontynuowana w średniowieczu przez wędrownych poetów-śpiewaków. Przemieszczali się oni od dworu do dworu i tam wykonywali swoje utwory. Na terenach wysp brytyjskich nazywali się tak samo, jak wcześniejsi kapłani celtyccy – bardami. Natomiast na ziemiach, na których w dzisiejszych czasach położona jest Francja nazywano ich trubadurami.

Od części ziem francuskich, Półwyspu Bretońskiego, swoją nazwę wzięły opowiadające o czynach rycerskich fabuły bretońskie. Na ich podstawie, po dodaniu treści dotyczących chrześcijaństwa (na przykład motyw poszukiwania Świętego Graala), obyczajów dworskich (na przykład wychowywanie Tristana przez Gorwenala) i motywów erotycznych (na przykład zdarzenia na statku po zażyciu przez Tristana i Izoldę napoju miłosnego), trubadurzy tworzyli utwory dotyczące tematyki arturiańskiej. W jej skład wchodziły historie Tristana i Izoldy, Króla Artura oraz jego rycerzy.

Czas powstania

Ze względu na celtycką tradycję przekazywania mądrości w formie ustnej nie jesteśmy w stanie określić, kiedy powstały opowieści o Tristanie i Izoldzie. Pierwszy znany współcześnie zapis pochodzi dopiero z XII wieku, czyli z okresu działalności trubadurów.

Do czasów obecnych zachowały się trzy najstarsze przekazy opowieści o Tristanie i Izoldzie. Dwa z nich są wierszowane, jeden napisany prozą. Jedna z wersji jest anonimowa, autorów dwóch pozostałych znamy. Byli to Bérould i Thomas.

Dzieło Josepha Bédiera

Obecnie przez nas czytane Dzieje Tristana i Izoldy są utworem, który stworzył Joseph Bédier. Był to francuski uczony i pisarz. Dokładnie w 1900 roku wydał utwór napisany na podstawie trzech najstarszych przekazów średniowiecznych. Od Josepha Bédiera pochodzi przedstawienie miłości bohaterów tak, jak w czasach współczesnych ją odczytujemy. W przekazach średniowiecznych była ona traktowana różnie – u Béroula jako uczucia proste, gwałtowne i porywcze, u Thomasa zgodnie z regułami średniowiecznej miłości, która spotykała zamężną kobietę i mężczyznę – jako wyrachowana, oparta na określonych z góry regułach. Na język polski dzieło Josepha Bédiera przetłumaczył Tadeusz Żeleński (Boy).

Warto zwrócić uwagę, że każdy z rozdziałów Dziejów Tristana i Izoldy rozpoczyna motto zaczerpnięte ze średniowiecznych utworów, dotyczących przygód bohaterów. Są to zarówno fragmenty utworów jednego z trzech najstarszych przekazów, jak i: Gotfryda ze Strasburga, Sir Tristama, Rambałta (hrabiego Oranii), Eilharta z Obergu, Marie de France oraz autorów anonimowych. Jedynie ostatnia część utworu opatrzona jest mottem nie z utworu dotyczącego bezpośrednio Tristana i Izoldy, a z Boskiej komedii Dantego (pieśń piąta części Piekło w Boskiej komedii dotyczy wielkiej, tragicznej i grzesznej miłości; pojawia się tam postać Tristana). Narrator w zakończeniu utworu również powołuje się na powyższych średniowiecznych twórców.