Franciszek Karpiński

Franciszek Karpiński urodził się w Hołoskowie, na terenach dzisiejszej Ukrainy, 4 października 1741 r. Pochodzi z ubogiej szlacheckiej rodziny, dlatego też cały czas zabiega o względy znanych magnatów oraz dworu królewskiego. Udaje mu się objąć funkcję sekretarza na dworze Adama Czartoryskiego, a potem, dzięki znajomościom i zbliżeniu się do króla, poznaje środowisko artystyczne z kręgu Puław, a wśród poetów – przede wszystkim Franciszka Kniaźnina. Nie potrafi jednak dopasować się do wymogów środowiska dworskiego, z żalem i rozczarowaniem opuszcza Warszawę i powraca do Galicji. Nabywa wieś Chorowszczyznę i osiada tam na stałe.

Twórczość Karpińskiego uważa się za najpełniejszy wyraz sentymentalizmu w literaturze polskiej XVIII wieku. Centralnym jego punktem są sielanki oraz liryka osobista oparta na założeniach tradycyjnej idylli:

Znane utwory:

Laura i Filon – sielanka ujęta w formę dialogu kochanków, silnie związana z konwencją tego gatunku. Oznacza to, że bohater w charakterystyczny sposób zachowuje się (wzdycha, omdlewa, roni łzy, głęboko przeżywa):

Kiedy w chruścinie Filon schroniony

Wybiegł na Laury spłakanej.

lub też występują motywy wywodzące się z poezji sielankowej (roślinność, kostium pasterza, fujarka, pleciony wianek):

 

Wieniec mu włożę na głowę […].

Teraz mi Laura za wszystko stanie,

Wszystkim pasterkom przoduje.

Poza tym, Karpiński wziął wszystko z życia: jest w utworze zarówno jawor, jak i maliny, wianek z róży i kij z wyrżniętymi imionami zakochanych, ale przede wszystkim – niezaspokojony głód miłości dwojga młodych.

Do Justyny. Tęskność na wiosnę – jeden z najpopularniejszych wierszy sentymentalnych Karpińskiego oparty na wątku autobiograficznym, przełamuje w nim jednak poeta konwencję gatunku i wprowadza monolog liryczny, formę bezpośredniego wyznania miłosnego. Nowatorskie jest tu zestawienie obrazu przyrody z wewnętrznymi przeżyciami podmiotu lirycznego:

Raz się chmura zebrała,

Piorun skruszył dębinę,

Tyś mię drżąca ściskała,

Mówiąc:"Sama nie zginę".

Inne znane utwory:

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiellonów – elegia w nurcie preromantycznym, przykład liryki patriotycznej porozbiorowej. Poeta nie ukrywa swojego załamania z powodu utraty przez Polskę niepodległości. Rozwiały się wszelkie nadzieje, przyszło rozczarowanie i głęboki żal:

Składam niezdatną w tej dobie

Szablę, wesołość, nadzieję,

I tę lutnię biednę…

Oto mój sprzęt cały!

Łzy mi tylko jedne

Zostały…

Duma Lukierdy – utwór wzorowany na Pieśniach Osjana jest rekonstrukcją średniowiecznego wydarzenia związanego z żoną Przemysława II, który rzekomo kazał ją zgładzić z powodu bezpłodności. Fabuła ujęta w klamry pieśni (refren, paralelizm składniowy) ma formę monologu lirycznego i wykazuje cechy zbliżone do wczesnego romantyzmu polskiego:

 

Powiewajcie, wiatry, od wschodu!

Z wami do mojego rodu

Poślę skargę, obciążoną

Miłością moją skrzywdzoną

Żaden inny utwór Karpińskiego, nie wyłączając wczesnej sielanki Laura i Filon, nie rozsławił jednak tak imienia poety, jak Pieśni nabożne. Wydane w 1792 r. w formie śpiewnika dla ludu są dziś wybitnym osiągnięciem adaptacji folkloru w literaturze ogólnopolskiej. Do najsłynniejszych pieśni religijnych z tego zbiorku należą: Pieśń poranna (Kiedy ranne wstają zorze), Pieśń wieczorna (Wszystkie nasze dzienne sprawy) i kolęda O Narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi).

Karpiński zmarł w Chorowszczyźnie 16 września 1825 roku.