Typ liryki
Dzieło Słowackiego jest przykładem liryki bezpośredniej (1 os. lp. – np. „siedzę”). Ponadto w utworze zawarte są zwroty do ojczyzny („O! Polsko”), zatem wyróżnić możemy kolejny typ liryki – zwrotu do adresata. Tematem wiersza jest refleksja nad historią i sytuacją ojczyzny, a także rolą poety. Zatem, ze względu na typ wyrażanych przeżyć, mamy do czynienia z liryką refleksyjną.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiotem lirycznym jest poeta zwiedzający grobowiec. Podróżnik snuje refleksje dotyczące losu ojczyzny. Wyraża swoje niezadowolenie, smutek, nadzieję oraz formułuje oceny. Jest patriotą, który ubolewa z powodu upadku Polski. Osoba mówiąca w wierszu została wykreowana na cierpiącego poetę, którego twórczość nie cieszy się popularnością
los mój […] / Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych.
Sensy utworu
Inspiracją do napisania analizowanego tekstu była podróż Słowackiego na Wschód, gdzie poeta zwiedził m.in. starożytną budowlę w Mykenach, uznawaną wówczas za grób Agamemnona – jednego z bohaterów epopei Homera (obecnie badacze utrzymują, iż był to skarbiec Atreusza). Dzieło Słowackiego możemy podzielić na dwie części. W pierwszej podmiot podziwia grobowiec, który za sprawą poetyckiej wyobraźni zwiedzającego, staje się miejscem, gdzie ożywają mity. Prozaiczny odgłos wiatru jest jękiem Elektry, pajęczyna – nicią Arachny. Nasiona kwiatów, mające formę puchu, który unosi się w powietrzu, są niczym duchy. W tym opisie przestrzeni dominują wrażenia zmysłowe (operowanie dźwiękiem, kolorem, zapachem). Podmiot ingeruje w ten świat. Zrywa listek, dzięki czemu do ciemnego wnętrza grobowca wpada promyk światła, niczym
struna […] z harfy Homera.
Poeta nie może jej jednak dotknąć, bowiem jego przodkowie nie dokonali zwycięskich, bohaterskich czynów, które teraz twórca, niczym Homer w starożytności, mógłby opiewać. Ani historia, ani ówczesna rzeczywistość nie dostarczają materii do tworzenia. Podmiot podejmuje rozważania na temat Polski (druga część). W tym fragmencie tekstu zostały zastosowane liczne symbole. Pegaz jest symbolem wyobraźni poetyckiej, poezji; Cheronea – klęski i upadku; Termopile – męczeństwa poświęcenia dla ojczyzny. Chociaż poeta wznosi się na pegazie, to ze smutkiem wyznaje, że
na Cheronei / Trzeba się memu załamać koniowi.
Wstydzi się
Na Termopilach […] / osadzić konia,
bowiem rodacy nie walczyli z takim zaangażowaniem i oddaniem, jak niegdyś Spartanie. Ponadto dla Polaków ważniejsze były dobra osobiste. Podmiot wskazuje na przyczyny upadku ojczyzny. Wspomina „czerep rubaszny” szlachetczyzny, która hamowała postępowe, demokratyczne idee. Tendencja do wystawnego życia oraz fascynacja zagranicznymi wzorcami („Pawiem narodów byłaś i papugą”) spowodowały zatracenie poczucia przynależności narodowej. Poeta marzy o wskrzeszeniu ojczyzny, która odrodziłaby się silna i zjednoczona, jak „wielki posąg – z jednej bryły”. Podmiot krytycznie ocenia naród, ale także samego siebie. Jego patriotyzm wyraża się w mówieniu, nawet bolesnej prawdy, która ma obudzić sumienie narodu. Poeta ma świadomość, że poezję kształtuje rzeczywistość, dlatego jego twórczość będzie miała tyrtejski charakter, bowiem tylko taka ma zdolność pobudzania do czynu.
Boś ty, jedyny syn Prometeusza – / Sęp ci wyjada nie serce – lecz mózgi
– ten cytat podkreśla doniosłą rolę narodu, który ma być naśladowcą czynu Prometeusza – tego, który skradł bogom ogień, aby ocalić stworzonych przez siebie ludzi. Podmiot liryczny podkreśla, iż w narodzie nie brakuje ludzi pełnych uczuć i zapału (symbol serca), brakuje jednak sprawnych dowódców (symbol mózgu).
Gatunek literacki
Tekst jest fragmentem pieśni VIII poematu Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu. Pieśń ta zawiera wszystkie właściwości charakterystyczne dla poematu dygresyjnego. Gatunek ten, ukształtowany w romantyzmie, charakteryzuje się synkretyzmem rodzajowym (łączenie epiki, liryki, dramatu). Zgodnie z wyznacznikami, dzieło Słowackiego jest wierszowane, na plan pierwszy wysuwa się „ja mówiące”, którego opowieść (zazwyczaj o tematyce podróżniczej) przerywają dygresje. Ponieważ omawiany tekst jest fragmentem poematu dygresyjnego, dlatego czytamy o jednym zabytku, który stał się źródłem refleksji. Warto również zwrócić uwagę na dialogową formę utworu i liczne środki stylistyczne.
Kontynuacje i nawiązania
Kontynuacje bezpośrednie:
- Jan Lechoń Grób Agamemnona;
- Władysław Broniewski Moja biblioteka.
Bibliografia przedmiotowa
- S. Makowski, Juliusz Słowacki, Warszawa 1980.