Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny jest tu tak naprawdę narratorem. Opowiada w narracji trzecioosobowej, stara się być obiektywny, ale zdaje się podłość zbrodni jest też w jego oczach nikczemnością. Rozpoczyna więc opowieść subiektywną oceną: „Zbrodnia to niesłychana”.
Sens utworu
Ballada Lilije jest opowieścią o zbrodni mężobójstwa. Zawiera w sobie pierwiastek etyczny, nawiązujący do ludowości i prawd moralnych z nią związanych. Myślą główną tego utworu jest uznanie życiowej prawdy: kto popełni grzech niewierności i zabójstwa, ten musi zostać ukarany.
Bohaterka, Pani, nie zachowała się tak, jak nakazywało prawo ustanowione przez ówcześnie panującego króla, Bolesława Śmiałego. Nie dochowała wierności swojemu mężowi, wojowi królewskiemu. Kiedy małżonek zjawia się po wojnie, Pani ukrywa przed nim swoją niewierność, nie przyznaje się do winy. By uchronić się od kary, zabija męża. Na grobie sadzi lilie.
Zjawiają się bracia zabitego, ulegają jednak jej urokowi. Starają się o rękę wdowy. Mają upleść wieniec z kwiatów. Mężem zostanie ten, którego wianek wybierze Pani. Obaj bracia zrywają kwiaty z grobu zabitego męża. Gdy Pani dokonuje wyboru, zjawia się duch zmarłego i dokonuje zemsty. Wszyscy zapadają się pod ziemię.
Gatunek literacki
Utwór Adama Mickiewicza to ballada. Jest gatunkiem synkretycznym – zawiera w sobie elementy trzech rodzajów literackich:
- elementy liryczne – układ wersowo-rymowy (wersy w balladzie Lilije są nieregularne, a rymy parzyste i krzyżowe w różnym układzie występowania po sobie); obrazowanie poetyckie (czyli sposób tworzenia obrazu poetyckiego): w Lilijach występują elementy realistyczne, np. scena pochówku „Zabiwszy grzebie w gaju, / Na łączce przy ruczaju, / Grób liliją zasiewa (…)” i fantastyczne, np. scena pojawienia się ducha: „Wiatr zawiał, świece zgasły, / Wchodzi osoba w bieli (…)”; nastrojowość, liryzm, uczuciowość, np. „zmrok zapada, wietrzyk wieje, / Ciemno, wietrzno, ponuro. / Wrona gdzieniegdzie kracze / I puchają puchacze.”; refren – np. „Zawsze na sercu nudno, / Nigdy na ustach śmiechu.”;
- elementy dramatyczne – sekwencje dialogowane, np. rozmowa Pani z pustelnikiem; motyw tragizmu i śmierci, np. wewnętrzne rozterki bohaterki, zemsta ducha;
- elementy epickie – narrator trzecioosobowy opowiada historię zbrodni; występują postacie (Pani, bracia, pustelnik); istnieje wątek główny (zbrodnia) i wątki poboczne (wątek starca, wątek braci, wątek zdrady); tłem akcji jest przyroda; występują opisy, np. opis sytuacji (zachowanie się Pani w czasie rozmowy ze starcem), opis przeżyć głównej bohaterki, opisy przyrody.
- Ballada Lilije ma też cechy ballady romantycznej:
- fantastyka – obecność i ingerencja zjawisk nadprzyrodzonych (tu: ducha) i motyw nadprzyrodzonych zdolności bohatera (pustelnik może wskrzesić zabitego męża);
- tajemniczość – akcja dzieje się w nieznanych, tajemniczych miejscach, w okolicach lasu, cmentarza, kościoła;
- historyzm – opowieść o zbrodni ma związek z rozkazem króla Bolesława Śmiałego o ukaraniu niewiernych żon jego wojów;
- świat przyrody – strumyk, knieje, wieczorne odgłosy sowy, deszcz, wiatr towarzyszą bohaterom od samego początku;
- ludowość – ludowe poczucie sprawiedliwości: „nie masz zbrodni bez kary”.
Kontynuacje i nawiązania
Utwory podejmujące motyw zbrodni i kary to między innymi:
- Biblia, Księga Rodzaju (Kain zabija Abla);
- William Szekspir Hamlet;
- William Szekspir Makbet;
- William Szekspir Romeo i Julia;
- George Gordon Byron Giaur;
- Adam Mickiewicz Pan Tadeusz;
- Juliusz Słowacki Balladyna;
- Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara;
- Henryk Sienkiewicz Quo vadis;
- Zofia Nałkowska Granica.
Bibliografia przedmiotowa
- K. Cysewski, O "Balladach i romansach" Mickiewicza. Interpretacje, Słupsk 1987.
- Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz i A. Kowalczykowa, Wrocław 1991. (hasło: Ballada)
- I. Opacki, "W środku niebokręga". Poezja romantycznych przełomów, Katowice 1995.