Mendel Gdański - Mendel Gdański - opracowanie

Geneza utworu

Nowela powstała w roku 1890 i stanowiła odzew pisarki na narastające w zaborze rosyjskim problemy antysemityzmu, które niosły ze sobą pogromy Żydów. Utwór stanowił protest Konopnickiej przeciwko nienawiści i zdziczeniu obyczajów, niesprawiedliwemu i nieobiektywnemu traktowaniu społeczności żydowskiej.

Problematyka

Problem asymilacji Żydów

Asymilacja (od łac. assimilatio – upodobnienie) Żydów to program, który został stworzony w XIX wieku, nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach europejskich. Według polskich pozytywistów celem tego programu było narodowe i kulturowe zjednoczenie Polaków i Żydów, pod warunkiem zachowania odrębności wyznaniowej. Program asymilacji akceptowało wielu wykształconych Polaków i Żydów, którzy prowadzili działalność na rzecz poprawy życia biednych środowisk, walczyli z ciemnotą i zacofaniem. Pragnęli, aby środowiska żydowskie włączały się w polskie życie społeczne i kulturalne, by przybliżali też Polakom kulturę żydowską. Nie wszyscy jednak byli zwolennikami tego programu asymilacyjnego, zarówno Żydzi, którzy obawiali się wynarodowienia, jak i Polacy, którzy bali się, że Żydzi zdominują polską gospodarkę, a głównie handel. Wielu Polaków było przeciwnych asymilacji, bo polskość utożsamiali nieodłącznie z katolicyzmem, więc już w tym aspekcie nie mogło być mowy o zjednoczeniu polskiego i żydowskiego narodu. To właśnie przeciwnicy asymilacji podżegali do wystąpień przeciwko Żydom, organizowali manifestacje i pogromy, podczas których dochodziło do bijatyk, okaleczeń, niszczenia mienia rodzinom żydowskim. Antysemici nie uważali Żydów za równorzędnych obywateli polskich, nawet gdy ci posiadali polskie obywatelstwo. Asymilacja Żydów stanowiła ogromny problem, szczególnie w dobie pozytywizmu, a jeszcze większym problemem dla światłych pozytywistów było odrzucenie programu asymilacji i niezgoda na równe traktowanie ludności żydowskiej ze strony ugrupowań antysemickich.

Rozmowa Mendla z zegarmistrzem

Nowela napisana przez Konopnicką ma na celu pokazanie stereotypów na temat Żydów, które krążą w społeczeństwie. Temu celowi służy dość długa i obfitująca w absurdalne zarzuty przeciw Żydom rozmowa Mendla z zegarmistrzem. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na samych bohaterów tej sceny. Mendel to ten, o którym wcześniej dowiedzieliśmy się, że urodził się w Gdańsku w rodzinie wielodzietnej, jego nazwisko więc jest motywowane jego pochodzeniem. Chciałoby się rzec, iż Mendel to Polak z krwi i kości. Zegarmistrza z kolei poznajemy jako bezimiennego, tak naprawdę to bohater-typ, pod jego postacią może się kryć każdy Polak. Istotne też zdają sie charakterystyki, o ile introligator przedstawiony został jako dobroduszny staruszek, o tyle w przypadku Polaka narrator zwraca uwagę na niechlujny jego wygląd. Podkreśla, że jest on gruby, ubrany w hawelok i trzewiki ze sprzączką, a w rozmowie reaguje szyderczym śmiechem, co go zupełnie dyskredytuje w naszych – czytelnika – oczach. Rozmowa bohaterów rozpoczyna się niewinnie – po krótkiej informacji zegarmistrza, że oto ma odbyć się pogrom na rodaków Gdańskiego, ten nie ukrywa wzburzenia. Sam jest gotów bić tych, którzy są źli. Jest przekonany o braku racjonalnych podstaw ku takim wystąpieniom. To pierwsze, święte oburzenie ustępuje jednak narastającej frustracji wynikłej z jałowości argumentów zegarmistrza. Polak przywołuje cztery zasadnicze stereotypy, rzucając krótkie zdania-zarzuty. Pierwszy poraża swą absurdalnością i sugeruje, że będą bić Żydów za to, iż są Żydami. Kolejne dotyczą rzekomej obcości Żydów, ich łapczywości na pieniądze, a także wielodzietności. Zegarmistrz nie podejmuje się dyskutowania z kontrargumentami Mendla, zwyczajnie brak mu sensownej odpowiedzi. Jest to zapewne wynikiem podatności tego bohatera na wpływy antyżydowskie, a także bezmyślności w przejmowaniu poglądów innych. Dziwi postawa zegarmistrza, który z jednej strony korzysta od wielu lat z usług introligatora, można nawet rzec przyjaźni się z nim, rozmawia, z drugiej zaś – prezentuje tak antysemicie podejście. Odpowiedzi Mendla z kolei świadczą nie tylko o jego wielkiej mądrości, ale także umacniają czytelnika w przekonaniu o głębokich uczuciach Gdańskiego do ojczyzny. Podkreśla on żywy udział swoich rodaków w historii Polski, zwraca uwagę na użyteczność swej osoby i niejako służbę dla narodu, służbę pracą. Konopnicka chce tu więc pokazać, że Polakiem jest ten, który żywi uczucia do ojczyzny, ale też działa dla jej dobra. Pogląd ten wkłada w usta samego Mendla, który mówi:

[…] na tym mądrość jest, coby uni dużo dobrego zrobili, dużo ziemi obsiali, dużo obkopali, dużo osadzili. Coby uni dużo przemysłowców mieli, dużo rozumu się uczyli, dużo dobroci znali w sercu jeden dla drugiego.

Kryterium oceny człowieka nie może zatem być stereotypowa, krzywdząca opinia, lecz jego użyteczność dla społeczeństwa, a także zwykła dobroć, mądrość i uczciwość. Z całą pewnością więc autorka noweli chce wskazać na niezbędność realizacji hasła asymilacji Żydów. Wskazując postawy, w których brakuje tolerancji, demaskując antysemickie mity – budzi wrażliwość na krzywdę nawet nie tyle Żydów, co zwyczajnie człowieka.

Gatunek literacki

Mendel Gdański jest nowelą zbudowaną zgodnie z poetyką tego gatunku i posiada jednego głównego bohatera, którym jest Mendel, jeden wątek dotyczący właśnie tego bohatera, a akcja dąży do punktu kulminacyjnego, w którym po ataku rozszalałego tłumu, Mendel wyznaje, że umarło w nim serce „dla tego miasto”. Fabuła ma charakter dramatyczny.

Kontynuacje i nawiązania

Portrety Żydów w literaturze i innych sztukach:

Literatura

• Maria Konopnicka, Nasza szkapa;
• Bolesław Prus, Lalka;
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi;
• Stanisław Wyspiański, Wesele;
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie;
• Witold Gomulicki, El mole rachmin (Boże pełen miłosierdzia);
• Zofia Nałkowska, Dwojra Zielona; Michał P.;
• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem;
• Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem;
• Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu;
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat.

Film

• Pianista, reż. Roman Polański;
• Ucieczka z Sobiboru, reż. Jack Gold;
• Austeria, reż. Jerzy Kawalerowicz;
• Korczak, reż. Andrzej Wajda.

Malarstwo

• Abraham Behrman, Nosiwoda;
• Stanisław Masłowski, Tragarz;
• Aleksander Gierymski, Powiśle; Święto trąbek; Na cmentarzu starozakonnym; Żydówka z pomarańczami;
• Witold Wojtkiewicz, Manifestacja uliczna.

Bibliografia przedmiotowa

• E. Hoffman, Sztetl. Świat Żydów polskich, przekł. M. Roniker, Warszawa 2001.
• H. Grynberg, Wizerunek Żyda w literaturze pozytywistycznej [w tegoż:] Prawda nieartystyczna, Warszawa 1984.
• A. Brodzka, O nowelach Konopnickiej, Warszawa 1958.