Motyw dekalogu - Motyw dekalogu w literaturze

Molier Świętoszek

Główny bohater, Tartuffe, to postać obłudna, fałszywa. Swoją pozorną pobożnością i dobrocią wkupuje się w łaski Orgona i jego matki, by czerpać z tego korzyści. Dzięki temu zostaje przygarnięty do domu Orgona i traktowany jak znamienity gość. Jest to jednocześnie człowiek pozbawiony skrupułów. U niego nie istnieje pojęcie dekalogu, nie kieruje się on żadnymi wartościami moralnymi, jedynie żądzą zysku i dobrobytu.

Franz Kafka Proces

Obraz jednostki w systemie totalitarnym. Wartości, którymi się ona dotąd kierowała, zostają zdezaktualizowane przez odgórne narzucenie reguł, nijak mających się do zasad moralnych. Do Józefa K. przychodzą dwaj mężczyźni, którzy informują go, że został aresztowany. Powodu nie podają. Zostaje wezwany na przesłuchania, na których przesłuchiwany nie jest. Cała sytuacja wydaje się być absurdalna, ale K. wchodzi w grę i się jej poddaje po to, by na końcu zostać zabitym, również bez powodu. Nie ma tu miejsca na dekalog – mieszkańców świata totalitarnego przestają obowiązywać jakiekolwiek reguły, są bowiem całkowicie zniewoleni i zmanipulowani przez władzę, sterującą masą i likwidującą jednostki, które próbują się temu sprzeciwiać.

Aleksander Rymkiewicz Dekalog

Świat w wierszu Rymkiewicza to świat „odwróconego dekalogu”. Wojna oduczyła ludzi miłości. Wszystkie pozytywne uczucia i wielkie wartości porzucone zostały na rzecz walki, nienawiści i zadawania bólu:

cywilizacje spalone wśród liści

deszcz płucze

i morze strzaskany dekalog na brzegi

wyrzuca.

Zezwierzęcenie ludzi apogeum osiągnęło w obozach koncentracyjnych, o których jest tutaj mowa. Śmierć z przepracowania i niedożywienia lub spalenie w krematorium – tragedię tę zgotowali jedni drugim. Dobroć zamieniła się w zło, a wszystkie imperatywy dekalogu przekształcone zostały w hołdowanie wartościom przeciwstawnym, mającym bliźniego za nic.

George Orwell Folwark zwierzęcy

Metaforyczny obraz totalitaryzmu – antyutopia. Zwierzęta przejmują władzę nad farmą, by wyzwolić się spod jarzma człowieka. Kiedy, po obaleniu rządów Snowballa, przywódcą zwierząt zostaje knur Napoleon, zaczyna się on obchodzić z nimi gorzej niż wcześniej ludzie. Dotychczasowy dekalog zastąpiony zostaje dekalogiem Napoleona – od tego czasu wszyscy muszą go przestrzegać, bez względu na ich osobiste przekonania. Dekalog tutaj to zbiór narzuconych imperatywów, manipulujących i zastraszających, ale jednocześnie rodzących bunt.

Zbigniew Herbert Przesłanie Pana Cogito

Wiersz Herberta stylizowany jest na biblijny Dekalog. Przypomina go przede wszystkim pod względem językowym. Kolejne wersy przesłania sformułowano bowiem w trybie rozkazującym, m.in.:

Idź […]

bądź odważny […]

a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze […]

niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda […]

nie przebaczaj […]

Pan Cogito zachęca tu do postawy wyprostowanej i wierności swoimi zasadom. Uprzedza, że takie podejście do życia nie wróży spokojnego bytu. Od chrześcijańskiego Dekalogu różnią się nakazy Herberta jednak zdecydowanie. Nie ma tu miejsca na przebaczenie czy miłosierdzie.

Inne przykłady literackie:

• Sofokles Antygona (poczucie miłości do brata, zdrajcy ojczyzny, kazało sprzeciwić się Antygonie prawom ustanowionym przez króla i pokierować wewnętrznym głosem, by pochować brata w ojczystej ziemi);
• Legenda o św. Aleksym (męczennik rygorystycznie przestrzegający ascezy);
• Adam Mickiewicz Dziady, cz. II (zjawy skazane na potępienie przykładami niewłaściwych postaw czy złych zachowań w życiu);
• Cyprian Kamil Norwid Mój psalm (modlitwa o bezinteresowność);
• Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej (obłuda bohaterki, udawanie moralności);
• Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara (złamanie zasad moralnych
• Oscar Wilde Portret Doriana Graya (brak moralności, który uchodzi płazem jeśli zaowalowany jest w piękno);
• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni (doktor Judym przykładem człowieka o wzorowym poczuciu moralności, kierującym się w życiu potrzebą pomocy innym);
• Albert Camus Dżuma (choroba odsłania prawdziwe oblicza bohaterów);
• Leopold Staff – przekład Księgi psalmów (pochwała cnotliwego, pobożnego życia i umiłowania Boga i bliźniego);
• Zofia Nałkowska Granica (Zenon Ziembiewicz przykładem bohatera zdemoralizowanego);
• Edward Stachura Missa Pagana (cykl wierszy imitujących poszczególne części mszy, wskazujących jednocześnie główne wartości, którymi człowiek powinien się w życiu kierować);
• George Orwell Rok 1984 (antyutopia pokazująca życie w totalitarnym państwie);
• Czesław Miłosz Traktat moralny (krytyka zaniku moralności).