Motyw diabła - Motyw diabła w literaturze

Johann Wolfgang Goethe Faust

Jest to historia doktora Fausta, który podpisuje umowę z diabłem. Pragnieniem tego człowieka jest zgłębienie wszystkich tajemnic życia. O jego duszę zakłada się z Mefistofelesem Bóg. Diabeł wyśmiewa go, drwi z wiary Fausta. Bóg jednak wie, że aby coś odkryć, trzeba zbłądzić. Pokazany jest niepokój człowieka związany z tajemnicami istnienia. Faust zauważa, że wszelkie poznanie nie jest możliwe, ważna jest wędrówka. Odkrywa to dzięki diabłu.

Adam Mickiewicz Pani Twardowska

W karczmie panuje wesoła atmosfera, w pewnym momencie Twardowski zauważa diabła w kieliszku wódki. Stworzenie wyskakuje z niego, przedstawia się jako Mefistofeles i przypomina o pakcie podpisanym na Łysej Górze. Od zawarcia umowy minęło już 7 lat, a Twardowski nie wywiązał się z niej. Mefistofeles przychodzi więc po duszę szlachcica. Pomysł ucieczki okazuje się nieskuteczny, więc Twardowski znajduje nowy: w cyrografie jest zapisane, że zanim Mefistofeles zabierze jego duszę, musi wykonać trzy wyznaczone mu zadania. Pierwszym z nich jest zamiana namalowanego konia w prawdziwego i utworzenie bicza z piasku, drugim – kąpiel w wodzie święconej, trzecim – ożenek z Twardowską. Diabeł wykonał dwa zadania, a gdy usłyszał o ostatnim, uciekł przez dziurkę od klucza.

Postać diabła jest przedstawiona w zabawny sposób, zostaje on przechytrzony, a więc nie jest niebezpieczny.

Juliusz Słowacki Kordian

Scena Przygotowania ma miejsce w górach karpackich, w chacie słynnego czarnoksiężnika Twardowskiego (na Łysej Górze przez długi czas oddawano cześć bóstwom, krążyły legendy o sabatach czarownic, zlotach diabłów). Zbierają się tam istoty o nadprzyrodzonych siłach. Między innymi ukazuje się Szatan pod postacią pięknego anioła i zwołuje na ziemię dziesięć tysięcy innych szatanów. Stwarza w kotle przywódców powstania listopadowego. Pomagają mu w tym zadaniu głównie czarownice i trzy diabły (Astaroth, Gehenna, Mefistofel). Kolejne spotkanie z Szatanem ma miejsce w scenie VI, aktu III. Kordian spotyka w szpitalu wariatów Doktora, który okazuje się być diabłem. Lekarz próbuje wmówić mu chorobę psychiczną, aby ten zaniechał dalszych zamachów na cara – źródło największego zła. Szatan Słowackiego kusi Polaków do zemsty i walki, która przecież zakończy się klęską (nieudolni przywódcy stworzeni w Przygotowaniu).

Tomasz Mann Doktor Faustus

Jest to historia Adriana Laverkühna, kompozytora, który zawiera układ z diabłem. Dzieje się to jakby poza rzeczywistością – w jego wyobraźni, jako wynik obłędu. Między innymi w zamian za wyrzeczenie się ziemskiej miłości, człowiek ma otrzymać wenę twórczą i geniusz. W wyniku ciężkiej pracy i wielu zmagań powstaje wielkie dzieło muzyczne, jednak ostatecznie kompozytor ponosi klęskę, a towarzyszą temu cierpienia i choroba. W końcu bohater umiera. Mann nawiązuje do motywów Fausta i ogólnie pojętego zła, które czai się wszędzie. Diabeł ma swoje narzędzia i wysłanników na ziemi, zło pojawić się może tam, gdzie najmniej się tego spodziewamy. Jednocześnie człowiek jest w stanie sprzedać duszę diabłu za spełnienie pragnień. Stwarzając postać kompozytora, autor nawiązał też do losów narodu niemieckiego, cofnął się do czasów II wojny światowej.

Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata

Woland to profesor czarnej magii, tajemniczy filozof o nadzwyczajnych zdolnościach, przywódca grupy. Uosabia postać szatana. Nosi jedno z imion Mefistofelesa. Działa wraz ze swoją świtą (Azazello, Behemot, Hella). Ta grupa ma wpływ na większość zdarzeń, dzieje bohaterów, a także jest źródłem groteskowości utworu. Diabły nie są tu do końca złe, w pewnym sensie przyczyniają się do działania na rzecz innych – wynikiem ich postępowania jest dobro. Pisarz nawiązywał do tradycji i innych utworów, między innymi do Fausta Goethego (np. zaprzedanie duszy diabłu, imię bohaterki, motto książki). Porusza problemy: moralności, dobra i zła.

Inne przykłady literackie:

• Dante Alighieri Boska komedia (piekło, Lucyfer);
• Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (walka diabła o duszę Konrada);
• Cyprian Kamil Norwid Do Moskali-Słowian (car utożsamiany z szatanem);
• Charles Baudelaire Litania do Szatana (apostrofa do Szatana);
• Tadeusz Miciński Lucifer (walka dobra ze złem: Chrystusa z Lucyferem);
• Bolesław Leśmian Dusiołek (demon – złośliwe stworzenie szkodzące człowiekowi);
• Anna Kamieńska Diabły (różne wcielenia diabła);
• Anna Pogonowska Szatan (przewrotność szatana).