Motyw nieśmiertelności - Motyw nieśmiertelności w literaturze

Horacy Pieśń III, 30 [Exegi monumentum aere perennius]

Jedna z najbardziej popularnych pieśni Horacego, która rozpoczyna funkcjonowanie w literaturze motywu nieśmiertelności sztuki. Horacy, syn wyzwolonego niewolnika, po latach pracy dochodzi do przekonania, że wszystko na świecie jest nietrwałe oprócz sztuki. Poeta twierdzi, że jego dzieła nie strawi czas ani historyczne zawieruchy. Jego ciało zostanie pochowane, ale pamięć po wielkim poecie zostanie na wieki, da mu właśnie nieśmiertelność. Wie również, że cząstka niego samego zostaje we wszystkich tekstach, dlatego mówi:

Nie wszystek umrę.

Poza tym mamy tu również niesamowitą dumę poetycką, ponieważ Horacy podkreśla swoje niskie pochodzenie, a także największe zasługi – przeniósł na grunt literatury rzymskiej wzór liryki greckiej. Wiersz kończy się apostrofą do Melpomeny, jednej z muz, patronki śpiewu, aby wsadziła na głowę poety wieniec laurowy, symbol zwycięstwa.

Jan Kochanowski, Pieśń XXIV, Księga II [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony]  Korzystając z twórczości Horacego, Kochanowski tworzy tekst oparty na przekonaniach rzymskiego poety. Kochanowski przypomina tu znany z pieśni Horacego motyw poety-łabędzia i przypomina o dwoistej naturze każdego twórcy. Tak więc poeta ma naturę śmiertelną i nieśmiertelną. Ciało poety umiera, ale dusza staje się właśnie nieśmiertelna:

[…] nie umrę ani mię czarnymi / Styks niewesoła zamknie odnogami swymi.

Na dodatek poeta nie życzy sobie lamentów pogrzebowych i smutku żałobników, ponieważ ma przekonanie, że zamieni się w łabędzia, a fizyczna śmierć nie oznacza końca życia. Jako łabędź będzie docierał do wszystkich zakątków ziemi (np.: brzegi Bosforu, Syrty Cyrynejskie, „Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie”, „Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają”), a jego poezja będzie znana i podziwiana. Zupełnie naturalne dla renesansowego humanizmu i antropocentryzmu jest to, że pojawia się więc w tym tekście horacjańskie przekonanie, iż poezja jest wieczna, niezniszczalna, nieśmiertelna i ma dar upamiętniania samego poety.

Piotr Skarga Żywoty świętych

Tekst ten jest niezwykle ciekawym przykładem zachowania pamięci o ważnych ludziach. Literatura staropolska tworzy wzorce parenetyczne, z których postać idealnego świętego chyba najlepiej oddaje przekonanie o ludzkiej nieśmiertelności. Spisane przez Skargę teksty hagiograficzne już w średniowieczu stanowiły ważną część twórczości oralnej. Pieśni o wielkich ascetach były bowiem niezwykle popularne i wyśpiewywane w miastach przez wędrownych trubadurów czy truwerów. Wszystkie te teksty napisane zostały zgodnie z pewnym schematem hagiograficznym, który wyraźnie podkreślał np.: rezygnację z dóbr doczesnych, szczęścia osobistego i posiadania rodziny, wartość umartwiania ciała i narażania go na wszelkie niewygody. Tylko taka postawa życiowa, pełna pokory, ale także radości życiowej czerpanej z bardzo bliskiego kontaktu z Bogiem, niosła zapewnienie życia wiecznego w niebie, dawała przekonanie o nagrodzie, która spotka człowieka po śmierci. Opisuje m.in. żywoty św. Salomei, św. Stanisława, św. Moniki, św. Wojciecha, św. Jadwigi Śląskiej.

John Donne Sonet X

Wiersz jest monologiem skierowanym do personifikowanej Śmierci. Wydaje się, że podmiot liryczny próbuje ją oswoić, odebrać jej rangę

Śmierci, próżno się pysznisz; cóż, że wszędy słynie / Potęga twa i groza; licha w tobie siła […]

Nie jest więc ona średniowieczną panią, która zabiera ludzi niezależnie od pochodzenia, posiadanego majątku czy statusu społecznego. Śmierć powinna również sprzyjać człowiekowi, by

[…] ciała spoczynek, ulgą duszy była / Przynętą, która łudzi, wabi w twe pustynie.

Specyficzne dla poetów metafizycznych jest pokazywanie dwóch aspektów natury ludzkiej – duchowej i fizycznej. Stanisław Barańczak, tłumacz sonetów i badacz literatury barokowej, nazywa te dwie antymonie: „anielską” i „bydlęcą”. Zresztą nie bez powodu również polscy poeci metafizyczni (np.: Sęp-Szarzyński) mówią o rozdarciu wewnętrznym człowieka, o jego zmaganiach z własnym ciałem. Człowiek w tej wizji jest rozdarty między powinnościami duszy a pragnieniami ciała. W powyższym tekście jest mowa o śmierci duszy i śmierci ciała. Jednak Donne wiele uwagi w swej twórczości poświęcił na udowodnienie tezy, że nie tylko dusza człowieka pozostaje nieśmiertelna (a tak mówi Biblia), ale i ciało umarłego trwa po śmierci. Wydaje się, że pokazują to słowa:

Skoro ci, których – myślisz – jużeś powaliła, / Nie umrą, biedna Śmierci; mnie tez to ominie. // […] Ze snu krótkiego zbudzi się dusza człowieka / W wieczność, gdzie Śmierci nie ma; Śmierci, śmierć cię czeka.

Warto też zwrócić uwagę na język, genialną grę słów, koncept poetycki, gatunek – sonet.

Ann Rice Wywiad z wampirem

Historia młodego plantatora Luisa, który traci rodzinę i dzięki wampirowi Lestatowi staje się również wampirem. Jednak, paradoksalnie, owa nieśmiertelność jest przekleństwem bohatera, a nie wiecznym szczęściem. Luis nie może pogodzić się z faktem, że musi zabijać ludzi i pić ich krew, by przetrwać. Ma wyrzuty sumienia, nie potrafi pozbyć się pierwiastka człowieczeństwa, ma spore pokłady współczucia, miłości i empatii. Poza tym życie w mroku, krainie ciemności sprawia, że czuje się jak wieczny wygnaniec, bo nie jest już człowiekiem, ale nie jest także wampirem, a więc nie należy do żadnego z tych światów. Nie potrafi znaleźć sobie miejsca, własnej tożsamości, a tym samym szczęścia wiecznego. Jego egzystencja poza światem staje się więc męczarnią, nieskończonym cierpieniem, wewnętrznym bólem istnienia.

Inne przykłady literackie

• Biblia (drzewo życia zapewnia nieśmiertelność)
• Jan Parandowski Mitologia, (np.: Prometeusz, Syzyf)
• Daniel Naborowski Cnota grunt wszystkiemu (cnota i sława z niej płynąca zapewniają nieśmiertelność)
• William Szekspir Sonety (np. Sonet I skierowany do młodzieńca, którego nawołuje się do posiadania potomstwa, co zapewni mu nieśmiertelność)
• Adam Mickiewicz Dziady, cz. III (nieśmiertelność Boga i poety-Konrada)