Motyw ojczyzny - Motyw ojczyzny w literaturze

Henryk Sienkiewicz Trylogia

Sienkiewicz przedstawia czytelnikowi obraz Polski sarmackiej, Polski XVII wieku. Zgodnie z ideologią szlachecką jest to kraj ludzi dumnych, którzy wywodzą się od starożytnego ludu Sarmatów. Przede wszystkim cechuje ich tzw. skłonność do bitki i wypitki. Chętnie się pojedynkują, przesiadują w karczmie, a kompani Kmicica tańcują z dziewczętami. Sarmatyzm był ideologią szlachecką, która obejmowała w zasadzie wszystkie sfery życia. Sarmaci mieli własny, niepowtarzalny w Europie styl ubierania się, zachowania przy stole i w obecności kobiet, kochali wolność szlachecką, uważali, że jako warstwa społeczna stanowią jedność. Poza tym szlachta polska miała dość duże wyobrażenie o własnych możliwościach, sądziła, że Polce przysługuje szczególne miejsce w Europie, ponieważ jesteśmy przedmurzem chrześcijaństwa. Oprócz tego Polska uchodziła za kraj konserwatywny i, niestety, ksenofobiczny. Naturalnie w powieściach Sienkiewicza mamy wyłącznie prawie Sarmatów, jedni, jak Kmicic, przechodzą głęboką przemianę wewnętrzną, inni, jak Wołodyjowski, są wielkimi patriotami, a jeszcze inni, jak Zagłoba, są komiczni i stanowią przykład Sarmaty w tym złym znaczeniu (choć Zagłoba był np.: patriotą).

Ignacy Krasicki Satyry, Hymn o miłości ojczyzny

Literatura klasycystyczna hołdowała zasadzie: uczyć-bawiąc, dlatego satyra była niezwykle popularnym gatunkiem polskiego oświecenia. Krasicki w satyrach mówi przede wszystkim o wadach Polaków, z kpiną wypomina pijaństwo, rozpustę, kosmopolityzm, nie przywiązywanie wagi do wartości, innowierstwo, buntowniczość wobec króla. Nie bez powodu również Hymn o miłości ojczyzny stał się pieśnią narodową. Ten dość krótki tekst, początkowo część poematu heroikomicznego, Myszeidy, szybko wszedł do kanonu literatury patriotycznej. Ma on charakter patetyczny, podniosły, mówi o wielkiej miłości do ojczyzny i cierpieniu, które czasem należy z honorem dla niej znosić.

Cyprian Kamil Norwid Moja piosnka II

Po upadku powstania listopadowego próbowano w jakiś sposób wytłumaczyć sobie tę klęskę narodową. W związku z ogromną falą emigracji na obczyźnie tworzy się teksty, których zadaniem jest wspominanie dzieciństwa i lat spędzonych w ojczyźnie. Podmiot liryczny w wierszu Norwida to emigrant, tułacz, który poza granicami kraju nie jest szczęśliwy. Wiersz ma charakter pewnej skargi, żalu za obrazem utraconej ojczyzny i stanowi formę intymnej rozmowy z Bogiem, modlitwy. Naturalnie wszystko, co się w niej znajduje, jest przez hiperbolizowanie pokazywane dodatnio. Ludzie w Polsce są życzliwi, mają szacunek dla najważniejszych wartości, są religijni, prawdomówni, uczciwi. Podmiot liryczny mówi także: Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej, / Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie […] a więc do czegoś nieokreślonego, czego nie można w żaden sposób nazwać. Ma w sobie też smutek, ponieważ wie, że w ojczyźnie nikt na niego nie czeka, nikt za nim nie tęskni i z całą pewnością potęguje to samotność tułacza bez swego miejsca na ziemi.

Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk

To jedna z najsłynniejszych powieści Gombrowicza, wielokrotnie uznawana za obrazoburczą. W utworze Gombrowicz dokonuje rozrachunku z wszystkimi mitami Polski szlacheckiej, łzawej, sentymentalnej i ciągle cierpiącej. Najsłynniejsza jest scena, w której narrator stoi na nabrzeżu portowym, widzi statek odpływający do Europy i wcale nie chce do Polski powrócić. Mówi, że Polska to potwór, który zdycha, zdycha i zdechnąć nie może. Wielkiej ojczyźnie przeciwstawia Gombrowicz ideę „synczyzny”, czyli tradycji przeciwstawia młodzieńczy erotyzm i witalizm.

Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa

To dość groteskowa karykatura Polski Ludowej. Polska jest niestety państwem satelitarnym Związku Radzieckiego i właśnie przeciw temu systemowi protestuje główny bohater, everyman, literat z Wileńszczyzny, który ma na prośbę kolegów dokonać aktu samospalenia przed Salą Kongresową w Warszawie. Cała akcja rozgrywa się w ostatnim dniu życia bohatera, a on sam odbywa wędrówkę po Warszawie, która niewątpliwie przypomina wędrówkę Dantego po piekle. Polska to kraj ubeków, którzy wszystko widzą i śledzą każdego, brak tu prywatności i intymności, państwo podporządkowuje sobie wszystkie dziedziny życia. Oczywiście sytuacja gospodarcza w kraju jest żałosna, ponieważ np.: nie ma w sklepach podstawowych artykułów. W Polsce wszystko umiera, ulega rozpadowi, rozkładowi, wybuchają instalacje gazowe, odpadają płyty z elewacji Pałacu Kultury, walą się domy, załamują mosty. Oczywiście ów rozpad przekłada się na stosunki międzyludzkie. Obywatele Polski Ludowej nie potrafią znaleźć wspólnego języka, porozumieć się, wyrażać swoich emocji, mówić o marzeniach i pragnieniach, nie słuchają się wzajemnie. Jedyne, do czego dążą, to zaspokajanie najważniejszych, najbardziej elementarnych potrzeb. Dlatego też ojczyzna w ujęciu Konwickiego ulega degradacji i można powiedzieć, że apokalipsa już nastąpiła.

Inne przykłady literackie:

• Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola
• Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczpospolitej
• Piotr Skarga Kazania sejmowe
• Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki
• Juliusz Słowacki Hymn, Grób Agamemnona, Testament mój
• Adam Mickiewicz Dziady, cz. III, Pan Tadeusz
• Antoni Słonimski Czarna wiosna
• Jan Lechoń Herostrates
• Stefan Żeromski Przedwiośnie, Wierna rzeka
• Jerzy Andrzejewski Popiół i diament
• Czesław Miłosz Dolina Issy