Motyw samotności - Motyw samotności w literaturze

Sofokles Antygona

Przyczyną samotności Antygony jest jej miłość do brata. Brat, Polinejkes, poległ w czasie walki przeciwko swojej ojczyźnie. W związku z tym, według prawa, które ustanowił król Kreon, Polinejkes, jako zdrajca, nie mógł być pochowany w rodzimej ziemi. Antygona nie zgodziła się na to postanowienie – jej uczucia i wewnętrzne poczucie obowiązku moralnego wobec brata postawiły ją w sytuacji bez wyjścia. Antygona walczy w imię uczucia, nikt inny poza nią nie potrafi sprzeciwić się prawom narzuconym przez władzę państwową. Dlatego też bohaterka zostaje sama. Jej samotność to wynik różnicy poglądów. Samotność jednak nie doskwiera jej. Jest wytrwała i niezwykle wierna swoim przekonaniom.

Stefan Żeromski Ludzie bezdomni

Samotność doktora Tomasza Judyma to samotność z wyboru:

Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością […]. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!

Judyma nazwać można ideowcem – wszystkie swoje siły i umiejętności wkłada w pomoc ludziom biednym, pokrzywdzonym przez los. Niewielu się z nim liczy, wręcz przeciwnie – postrzegany jest jako dziwak, który dobro innych przedkłada nad własne szczęście. Samotność Judyma to samotność z wyboru – gdyby miał kogoś obok (np. ukochaną Joasię), musiałby się zająć tą osobą, ograniczając tym samym możliwość wykonywania pracy społecznej.

Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka

Główna bohaterka książki, Róża Żabczyńska, czuje się samotna z kilku powodów. Już sam tytuł, Cudzoziemka, wskazuje nie tyle na pochodzenie bohaterki (choć nie umiała tak do końca się znaleźć w Polsce, będąc z pochodzenia Rosjanką), co na jej poczucie odrębności, inności w stosunku do innych ludzi, czy odosobnienia. Zakochała się szaleńczo w Michale, który uwiódł ją, a potem zostawił. Nie miała ponadto wystarczającego talentu, by zostać znaną skrzypaczką. Była zatem niespełniona w dwóch kwestiach: miłości i kariery muzycznej. Samotność doskwierała jej bardzo, choć była na tyle dumna, by nie przyznawać się do tego. Dopiero w ostatnim dniu przed śmiercią, kiedy przed oczami stanęła jej historia całego życia, potrafiła przyznać się do tego, jak bardzo cierpiała z powodu samotności.

Gabriel Garcia Márquez Sto lat samotności

W książce mowa jest o rodzinie Buendia. Cały ród skazany został na samotność, która przez ponad sto lat towarzyszyła kolejnym pokoleniom:

[…] plemiona skazane na samotność powtarzają się od wieków i na wieki nie mają szansy na ziemi.

Samotność ta miała różne przyczyny, każdy z członków rodu Buendia przeżywał ją inaczej. Rebeka cierpi, bo zostaje odrzucona przez najbliższą rodzinę. Amaranta kocha, ale nie ze wzajemnością. Pozostali bohaterowie cierpią na samotność z powodu czy to starości, czy braku głębszych uczuć, którymi są darzeni i sami darzą innych. Samotność pokazana tu została jako uczucie narzucone z góry przez los, od którego się nie da uciec. Człowiek zaś jako skazany na nią, bezwolnie poddaje się jej wpływowi. Samotność, tak jak śmierć, dotyka każdego, wszyscy wobec niej stają się równi.

Wisława Szymborska Kot w pustym mieszkaniu

Bohaterem wiersza jest kot, on też staje się tutaj podmiotem lirycznym, mówiącym. To kot samotny. Jego właściciel umarł, a zwierzę nie umie się z tym pogodzić:

Coś się tu nie zaczyna / w swojej zwykłej porze. / Coś się tu nie odbywa / jak powinno. / Ktoś tutaj był i był, / a potem nagle zniknął / i uporczywie go nie ma.

Kotu, który w wierszu jest wyraźnie upersonifikowany (nadano mu cechy ludzkie – zastanawia się, wyraża swoje opinie), nie podoba się zaistniała sytuacja. Do czego innego był przyzwyczajony, co skończyło się nagle i nie chce wrócić do dawnego porządku. Samotność tutaj to uczucie pustki po stracie bliskiej osoby. Zwierzę zostało bez właściciela, który był dla niego jedynym towarzyszem. To samotność totalna – kot nie wie, gdzie się podziać, co ze sobą zrobić. Naiwnie jednak wierzy, że jego właściciel wróci.

Inne przykłady literackie:

Biblia – opowieść o Hiobie (Hiob opuszczony przez przyjaciół w czasie swej choroby)
Legenda o św. Aleksym (Aleksy wybrał samotność i ascezę, by zbliżyć się do Boga)
Jan Kochanowski Treny (samotność ojca po śmierci córki Urszulki)
William Szekspir Hamlet (odkrycie prawdziwej przyczyny śmierci ojca i rozczarowanie światem daje Hamletowi poczucie samotności)
Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe (rozbitek samotny na wyspie, zdany tylko na siebie)
Johann Wolfgang Goethe Faust (samotność wynikiem poświęcenia się nauce)
Juliusz Słowacki Hymn (samotność poety)
Cyprian Kamil Norwid Moja piosnka (II) (samotność poety na obczyźnie)
Bolesław Prus Lalka (Wokulski samotny wśród ludzi)
Gustaw Herling-Grudziński Wieża (Lebrosso – samotność z konieczności, nauczyciel z Turynu – samotność z wyboru)
Anna Świrszczyńska Samotność ludzi wysokich (potężne oddziaływanie poczucie samotności na człowieka)