Motyw wyzysku - Motyw wyzysku w literaturze

Szymon Szymonowic Żeńcy

Sielanka to gatunek literacki o bardzo dawnym, antycznym rodowodzie opisujący uroki życia pasterzy, rybaków, rolników na łonie natury. Zarazem sielanka zazwyczaj zachowywała charakter realistyczny, a nawet realizowała jakiś program społeczny. Taka sytuacja ma miejsce w dziele Szymonowica. Dwie dziewczyny pracujące przy żniwach skarżą się tu na swój los. Muszą ciężko pracować w polu, nie mają ani chwili wytchnienia. O wydajność ich pracy dba starosta, który kontroluje każdy ruch chłopek, uzbrojony w nahajkę, z której często robi użytek. Nie pozwala dziewczynom rozmawiać, śpiewać czy odpoczywać. Najchętniej jeszcze bardziej wydłużyłby dzień pracy. Sielanka Żeńcy ilustruje wielowiekową zależność feudalną chłopa od pana oraz wyzyskiwanie jego sił i czasu do morderczej pracy.

Bolesław Prus Powracająca fala

Akcja utworu ulokowana jest w szybko zmieniającej się rzeczywistości rodzącego się kapitalizmu. Fabrykant Adler wykorzystuje swoich robotników, co jest w noweli przedstawione jako nieodłączny element wolnorynkowej strategii działania. Właściciel fabryki zarabia pieniądze „po trupach”, bowiem wyzyskuje i zmusza do morderczej pracy swoich pracowników (jeden z nich, Kazimierz Gosławski, umiera, ponieważ wycieńczony i zmęczony zasnął przy maszynie; nie było w fabryce lekarza [cięcia w budżecie], który na czas mógłby pomóc). Wyzysk jest tu połączony z brakiem szacunku wobec innego człowieka, Adler tratuje swoich pracobiorców wyłącznie jako tanią siłę roboczą, niewiele różniącą się od zwierząt. Przyczyną wyzysku nie jest bezpośrednia chęć wzbogacenia się Gotlieba Adlera, ale chęć wynagrodzenia synowi, Ferdynandowi, straty matki, chęć spełnienia każdej jego zachcianki.

Henryk Sienkiewicz Szkice węglem

Jedna z najbardziej przejmujących pozytywistycznych noweli ukazująca biedę i zacofanie wsi, a zarazem wyzysk chłopa. Utwór pokazuje sytuację tegoż w polskiej wsi pouwłaszczeniowej. Okazuje się, że zmiana zależności feudalnej nic nie zmieniła, bo chłopa wyzyskują nie tylko władze zaborców, ale także zdemoralizowani polscy urzędnicy – tacy jak Zołzikiewicz. Konfrontacja przedstawicieli elit, warstw społecznych wykształconych i oświeconych z zacofaniem i analfabetyzmem chłopa pozwala na dowolne manipulowanie i wykorzystywanie tego ostatniego. Utwór ukazuje również, jak stanowisko urzędnicze może posłużyć do skonstruowania intrygi i doprowadzenia człowieka do zguby.

Stefan Żeromski Ludzie bezdomni

Wieloaspektowa powieść Żeromskiego dotykająca również tematu wyzysku i biedy. Pisarz przedstawiając różne środowiska ludzi z nizin społecznych (robotnicy w Warszawie, chłopi w Cisach czy górnicy w Zagłębiu) obrazuje zarazem ich morderczą pracę. Ludzie ci wykonują swoje zajęcia w nieludzkich warunkach, narażając swoje zdrowie i życie, otrzymując niskie wynagrodzenie. Dla niektórych – jak dla brata Judyma, Wiktora – jest to powód, dla którego porzucają oni na wiele miesięcy swoich bliskich i udają się na zagraniczną emigrację zarobkową. Bohater powieści, Tomasz Judym, stawia sobie za cel życia ulżenie doli najuboższych, a więc także zlikwidowanie wyzysku ich sił oraz zapewnienie godnych warunków pracy i płacy; jest jednak idealistą i jego humanitarny apel nie spotyka się z zainteresowaniem środowisk konserwatywnych.

Daniel Odija Tartak

Współczesny przykład realizacji motywu wyzysku i biedy w literaturze. Odija opisuje tu dzieje prowincjonalnego tartaku, jego pracowników oraz właściciela. Ten ostatni – Józef Myśliwski – jest postacią powszechnie nielubianą, konfliktową, wręcz odrażającą. Mieszkańcy wioski nie tolerują tego, że buduje on swoją potęgę, krzywdząc przy tym innych ludzi. Jest w tym myśleniu zawarta także pewna dwuznaczność. Wieśniacy boją się Myśliwskiego, czują przed nim respekt, wreszcie gardzą nim, ale tak naprawdę zazdroszczą tego, że udało mu się osiągnąć sukces. Wyzyskiwanie pracowników miało pewien wpływ także na relacje rodzinne bohatera. Jego małżeństwo jest faktem jedynie instytucjonalnym, zaś syn Myśliwskiego nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Powieść Tartak pokazuje więc m.in. to, jak wykorzystywanie innych może przyczynić się do izolacji społecznej, emocjonalnej i moralnej człowieka i doprowadzić go w końcu do klęski.

Inne przykłady literackie:

• Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem (wypowiedź Wójta, świadcząca o tym, że chłopi są uciskani i przez panów, i przez kler)
• Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela
• Eliza Orzeszkowa Tadeusz, Dobra pani
• Maria Konopnicka Dym, Miłosierdzie gminy
• Bolesław Prus Antek, Katarynka, Kamizelka
• Gustaw Herling-Grudziński Inny świat (więźniowie łagrów wykonują najcięższe prace fizyczne)
• Sławomir Shuty Zwał (wyzysk pracowników w dużej firmie, ukazany z perspektywy jednego z nich)