Informacje wstępne
Potop to powieścią, która jest drugą częścią Trylogii Henryka Sienkiewicza (pierwsza to Ogniem i mieczem, trzecia – Pan Wołodyjowski). Dzieli się na trzy tomy. Odpowiednio każdy z nich ma: wstęp oraz XXVI (dwadzieścia sześć) rozdziałów, XL (czterdzieści) rozdziałów i XXX (trzydzieści) rozdziałów. Akcja rozgrywa się na terenie całej XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Występuje kilkadziesiąt mających wpływ na przebieg zdarzeń postaci. Całość spina klamra – zarówno na początku jak na końcu główny bohater, Andrzej Kmicic, przyjeżdża do Wodoków.
Tom I
Powieść rozpoczyna się od przedstawienia rodu Billewiczów, zamieszkującego w połowie XVII-wieku majątki na Żmudzi. Głowa rodu, pułkownik Herakliusz Billewicz umiera na wieść o jednej z klęsk polskich wojsk. Pozostawia po sobie testament, w którym jedną ze swoich posiadłości, Lubicz, zapisuje Andrzejowi Kmicicowi, synowi przyjaciela. Natomiast wnuczkę, Oleńkę oddaje pod opiekę całej okolicznej braci szlacheckiej. Wyraża również wolę, aby wyszła ona za mąż za Kmicica (pod warunkiem, że będzie tego godzien i że nie będzie chciała iść do klasztoru). W tym samym czasie w ramach pospolitego ruszenia zaciągi wśród żmudzkiej szlachty przeprowadza Michał Wołodyjowski.
Na początku 1655 roku Oleńka i Kmicic spotykają się w Wodoktach po raz pierwszy. Oboje od razu podobają się sobie i młodzieniec nalega na jak najszybszy ślub. Po wizycie odjeżdża do Lubicza, gdzie wraz ze swoimi towarzyszami broni (jest chorążym orszańskim, stoi na czele oddziału składającego się z przestępców) urządza dziką pijatykę. Podczas jej trwania zdarza się, że kompania strzela do wiszących na ścianach portretów przedstawicieli rodu Billewiczów. Następnie wraz z Oleńką Kmicic bierze udział w kuligu. Jadąc w jednych saniach, wyznają sobie miłość. Wkrótce musi jednak udać się do pobliskiego miasta, Upity, gdzie stacjonuje część jego oddziału. Podczas nieobecności bohatera Oleńka dowiaduje się o jego hulaszczym trybie życia i niegodziwościach, których się dopuścił. Wybacza mu je jednak, kiedy on wraca i przyznaje się do nich. W tym samym czasie towarzysze Kmicica wchodzą w spór z miejscową szlachtą z rodu Butrymów. Dochodzi do bójki i ludzie Kmicica zostają wybici. Kiedy porywczy chorąży się o tym dowiaduje, z resztą swojego oddziału w zemście rusza na majątek Butrymów, Wołomontowicze. Palą wieś i mordują część szlachty. Zostają jednak pokonani i Kmicic musi uciekać. Chowa się w domu Oleńki, ta chroni go przed pościgiem. Jednak kiedy niebezpieczeństwo mija, wygania go i oznajmia, że nie chce mieć z nim nic wspólnego. Wkrótce jednak otrzymuje miłosny list z wytłumaczeniem, że najazd na Wołomontowicze był zemstą za śmierć kompanów wybitych przez Butrymów. Odpowiada, że przebaczy mu tylko pod warunkiem, że uzyska wybaczenie od szlachty, którą zaatakował. W takiej sytuacji dumny Kmicic przy pomocy Kozaków porywa Oleńkę do Lubicza. Kozacki oddział rozbija szlachta pod dowództwem Michała Wołodyjowskiego. Dochodzi także do pojedynku między Wołodyjowskim i Kmicicem. W jego wyniku chorąży orszański zostaje ośmieszony i pokonany. Pan Michał oszczędza mu jednak życie. Następnie, z poparciem okolicznej szlachty, oświadcza się Oleńce. Ta jednak odrzuca jego propozycję. Wołodyjowski dowiaduje się, że kozacki oddział Kmicica nie należał do wrogich wojsk, jak wcześniej przypuszczał. Do Pana Michała przybywa posłaniec z dwoma wiadomościami od księcia Janusza Radziwiłła. Poleca on, aby Wołodyjowski oraz (jeżeli Pan Michał uzna to za słuszne) Kmicic zbierali wojska. Wołodyjowski postanawia umożliwić Kmicicowi zmazanie jego grzechów poprzez służbę ojczyźnie i przekazuje mu wiadomość od Radziwiłła. Okazuje się także, że Oleńka wciąż kocha Kmicica. Wyjeżdża jednak z Wodoktów nie wiadomo gdzie.
W tym czasie na zachodzie Rzeczpospolitej szlachta zbiera się i przygotowuje do spodziewanego ataku Szwedów. Polacy tworzą jednak oddziały niezdyscyplinowane, nieprzywykłe do walki i dowodzone przez nietroszczących się o dobro ojczyzny dowódców. W lipcu 1655 roku oddziały szwedzkie pod dowództwem Wittenberga wkraczają do Rzeczpospolitej. Wkrótce polskie oddziały poddają się i zawierają ze Szwedami w Ujściu korzystne dla szlachty porozumienie. W ten sposób Rzeczpospolita traci Wielkopolskę. Na wieść o tym Skrzetuscy (Jan i Stanisław) oraz Onufry Zagłoba wyruszają z zebraną przez siebie szlachtą pod dowództwo księcia Radziwiłła. Po drodze, w Upicie, spotykają się z Wołodyjowskim, a następnie wszyscy ruszają do księcia, do Kiejdan. Znajduje się tam również Kmicic. W czasie spotkania u księcia Kmicic składa mu śluby bezwzględnego posłuszeństwa. Oleńka daje mu nadzieję na ślub z nią, o ile odkupi on swoje wcześniejsze winy wierną służbą ojczyźnie, a przez to i zrehabilituje swoje nazwisko w oczach ludzi.
Podczas uczty u księcia Janusza Radziwiłła okazuje się, że zawarł on porozumienie z królem Karolem Gustawem. Na jego mocy Litwa wchodzi w sojusz ze Szwecją, jednocześnie odłączając się od Polski. Większość polskich dowódców oddziałów wypowiada księciu posłuszeństwo (zostają w wyniku tego uwięzieni). Jednak Kmicic, który wcześniej złożył przysięgę, pozostaje mu wierny. W wyniku tego jeszcze bardziej traci w oczach Oleńki. Książe skazuje na śmierć szlachtę, która sprzeciwiła się jego woli. Wdzięczny za wcześniejszą darowanie życia i danie możliwości zrehabilitowania się Kmicic prosi o łaskę dla Wołodyjowskiego, a przy tym Zagłoby i Skrzetuskich. Książe pozornie zgadza się i wysyła ich do Szwedów (jednak z rozkazami, aby ich zgładzić). Podczas podróży, dzięki sprytowi Zagłoby, udaje im się uciec. Walczą następnie ze Szwedami i wojskami Radziwiłła.
W tym czasie Kmicic na polecenie Radziwiłła zbiera wojska. Przyjeżdża też do Oleńki. Chce ją zabrać do Kiejdan. Ona jednak nie zgadza się na to. Kiedy ma zamiar zmusić ją siłą, przybywają z wiernymi im oddziałami Wołodyjowski, Skrzetuscy i Zagłoba. Wołodyjowski każe zabić Kmicica. Jednak znajdują przy nim list od księcia, z którego wynika, że dzięki niemu nie zostali straceni z wyroku Radziwiłła, kiedy wypowiedzieli mu posłuszeństwo w Kiejdanach. W związku z tym Kmicic odchodzi puszczony wolno.
Oddziały księcia sprowadzają w późniejszym czasie Oleńkę do Kiejdan. Kiedy trwa jedna z uczt wydanych przez Radziwiłła, okazuje się, że Szwedzi zdobyli Warszawę. Kmicic zostaje wysłany przez księcia z posłanniczą misją. Po drodze spotyka Bogusława Radziwiłła i podczas rozmowy z nim zdaje sobie sprawę, że działania księcia Janusza nie mają na celu dobra Polski, tylko prywatne interesy magnata. W związku z tym z zemsty porywa Bogusława. Tom I kończy się tym, że Bogusław ucieka Kmicicowi, przy tym go postrzeliwszy.
Tom II
Ranny Kmicic dochodzi do siebie w leśnej chacie. Postanawia służyć ojczyźnie. Wysyła do Janusza Radziwiłła przez posłańca list, w którym wypowiada mu posłuszeństwo. Pisze również do Wołodyjowskiego, informując go o planach księcia. Wiadomości tej nie podpisuje jednak jako Kmicic. Przybiera nazwisko Babinicz. Następnie, pod przybranym mianem, wyrusza w drogę, w celu oddania się na usługi króla Jana Kazimierza. Po drodze spotyka Rzędziana, któremu przekazuje wiadomości dla Wołodyjowskiego, pozdrowienie i zapewnienie, że nie jest już jego wrogiem, a stoi po tej samej stronie. Natomiast Wołodyjowski, Skrzetuscy, Zagłoba dołączają swoje oddziały do przeciwnych Radziwiłłowi wojsk Sapiehy.
W Kiejdanach, u księcia Janusza, przebywa Bogusław. Postanawia on w ramach zemsty na Kmicicu uwieść Oleńkę. Nie udaje mu się to jednak, niewiasta nie ulega jego staraniom. W tym czasie Kmicic podróżuje po opanowanych przez Szwedów polskich ziemiach. Udaje się do Warszawy, a następnie do Częstochowy. Po drodze, w przydrożnej karczmie, pan Andrzej podsłuchuje rozmowę szwedzkiego posła na temat planowanego ataku na klasztor na Jasnej Górze. Przybywszy do Częstochowy, informuje mnichów o szwedzkich planach oraz spowiada się ze wszystkich swoich grzechów księdzu Kordeckiemu. Szwedzi oblegają jasnogórski klasztor. Jest on broniony przez mnichów i garstkę okolicznej szlachty. W czasie trwania oblężenia docierają do klasztoru informacje, że w wyniku rozchodzenia się po kraju wieści o obronie Jasnej Góry, Polacy zaczynają buntować się przeciwko Szwedom. Od tego czasu najeźdźcy tracą swoją przewagę. Mimo znacznej przewagi wroga, bohaterscy obrońcy w sposób graniczący z cudem odpierają atak. Znacznie przyczynia się do tego sam Kmicic. Między innymi wysadza największe działo, zagrażające klasztornym murom.
Po opuszczeniu Częstochowy Kmicic udaje się na Śląsk, gdzie spotyka króla Jana Kazimierza. Towarzyszy mu w drodze do Polski i podczas przeprawy przez góry, ratuje mu życie. W wyniku tego zostaje ciężko ranny. Kiedy wydaje się, że już umiera, wyznaje królowi swoje prawdziwe nazwisko. Ten wybacza mu jego wszystkie wcześniejsze winy.
W tym czasie wojska Sapiehy (jest tam także Wołodyjowski) oblegają siedzibę księcia Janusza. Radziwiłł ponosi klęskę i umiera haniebną śmiercią. Bogusław natomiast uprowadza Oleńkę do swojej posiadłości w Taurogach. Kmicic, wyleczywszy się z ran, dostaje od króla dowództwo nad sprzymierzonymi oddziałami tatarskimi. Rusza z nimi na pomoc wojskom Sapiehy, przeciwko oddziałom księcia Bogusława. Po drodze przejeżdża przez Zamość, gdzie spotyka się z Janem Zamoyskim oraz ratuje przed zhańbieniem przez niego szlachcianki Anny Borzobohatej-Kraśnieńskiej. Kmicic następnie przybywa do Sapiehy i wyjawia mu swoje prawdziwe nazwisko oraz przekazuje list od króla, w którym ten chwali go. Szlachcic ze swoim tatarskim oddziałem walczy przeciwko wojskom Bogusława, wspierając armię Sapiehy. Drugi tom kończy się zwycięstwem nad armią Bogusława, jego ucieczką i wyruszeniem Kmicica na dalszą walkę na południe kraju. Ma tam wesprzeć wojska dowodzone przez wiernego królowi Czarnieckiego.
Tom III
Wojska Karola Gustawa ponoszą klęski. Król Szwecji decyduje się jednak zaatakować Zamość (znajdują się w nim wówczas Zagłoba i Wołodyjowski). Oblega twierdzę, ponosi jednak klęskę. Oddziały szwedzkie zostają rozbite. Najeźdźcy atakują ziemie polskie, są jednak coraz bardziej z nich wypierani, odbite zostają Lublin, Sandomierz. Wojska polskie docierają w końcu pod znajdującą się w rękach Szwedów Warszawę. W walkach o nią bierze udział też Kmicic. Bohatersko zdobywa jeden z kluczowych szańców. W jednej z potyczek bierze jako jeńca Ketlinga. Okazuje się, że ten, przebywając na dworze Bogusława Radziwiłła, pilnował porwanej Oleńki. Kmicic wypytuje więc o nią. Warszawa w końcu zostaje zdobyta, a Szwedzi wypędzeni.
W tym samym czasie w Tykocinach zakochany w Oleńce Bogusław wyprawia na jej cześć uczty. Próbuje jej się przypodobać z każdej strony. Nawet oświadcza się, lecz panna odrzuca propozycję małżeństwa. Kiedy Bogusław próbuje posiąść ją siłą, dostaje ataku choroby. W wyniku tego rezygnuje ze swoich zamiarów. Oleńka w końcu wraz z uwięzioną z nią Anną planują ucieczkę z majątku Bogusława.
Kmicic wraz ze swoimi oddziałami kieruje się w stronę Prus i Litwy. Po drodze odnosi zwycięstwa w bitwach z wojskami szwedzkimi. Dochodzi w końcu do jego potyczki z Bogusławem. Pokonuje go i chce zabić. Jednak na prośbę jego krewnego, wiernego królowi Radziwiłła, nie robi tego. W pogoni za wojskami szwedzkimi Andrzej przejeżdża przez Wołomontowicze. W nich rozbija oddział dowodzony przez zaufanego człowieka Bogusława, Sakowicza, oblegający majątek, w którym przebywają Oleńka i Anna. Kmicic nie zatrzymuje się jednak przy ukochanej, a jedzie dalej ścigać Szwedów.
Oleńka postanawia pójść do klasztoru. Przygotowuje się do tego i jest już prawie gotowa. Jednak pewnego dnia, pod koniec 1657 roku trafia do Lubicza ledwo żywy Kmicic. Oleńka pamięta jego dawne grzechy i nie chce mu ich wybaczyć. Dopiero kiedy podczas mszy zostaje odczytany list króla, przedstawiający zasługi Kmicica, porzuca zamiar pójścia do klasztoru i zgadza się zostać żoną Andrzeja. Potop kończy się zaręczynami Oleńki i Kmicica oraz Anny i Wołodyjowskiego. Kmicic z odzyskaną dzięki służbie ojczyźnie reputacją zamieszkuje w Wodoktach.