Iliada - Problematyka utworu

Centralny temat Iliady

Iliada to wielki utwór epicki (epos), który podejmuje temat wojny trojańskiej. Wojna ta stanowi jednak u Homera tylko tło. Prawdziwym tematem dzieła jest bowiem konflikt między przywódcą wojsk greckich, Agamemnonem a najsilniejszym z achajskich wojowników Achillesem. Centralnym tematem Iliady, wyraźnie zaznaczonym już w inwokacji, jest gniew Achillesa spowodowany tym, że z nakazu Agamemnona została mu odebrana trojańska branka, Bryzeida. Utwór stoi w związku z późniejszym drugim wielkim eposem Homera – Odyseją. To dzieło obejmuje wydarzenia, jakie mają miejsce już po zakończeniu wojny trojańskiej. Głównym tematem jest tam powrót Odyseusza do upragnionej Itaki, który wskutek gniewu bogów zamienia się w bolesną i długotrwałą tułaczkę.

Główni bohaterowie

Achilles – heros grecki, nieustraszony wojownik. Gdy był niemowlęciem, matka wykąpała go w Styksie, zapewniając mu odporność całego ciała, z wyjątkiem pięty, na ciosy. Jego gniew z powodu odebrania mu przez Agamemnona trojańskiej branki, Bryzeidy jest centralnym tematem Iliady. Po śmierci przyjaciela, Patroklesa przyłącza się do walk. Zwycięża w pojedynku Hektora i bezcześci jego ciało, by ulec potem łzom ojca zmarłego i wydać mu ciało. Ginie ugodzony w piętę strzałą Parysa, prowadzoną przez Apollina.

Hektor – Najstarszy syn Priama. Zabójca Patroklesa, przyjaciela Achillesa, co skłania tego ostatniego do przyłączenia się do walki. W pojedynku z Hektorem Achilles zwycięża, a następnie pastwi się nad ciałem Trojańczyka.

Agamemnon – Naczelny wódz wojsk greckich. Jego decyzja o zabraniu Bryzeidy Achillesowi powoduje, że ten odmawia udziału w walce.

Patrokles – Ukochany przyjaciel Achillesa. Ginie z ręki Hektora, wzięty za najsłynniejszego greckiego wojownika, bowiem przywdziewa jego zbroję. Jego śmierć jest punktem zwrotnym w wojnie trojańskiej. Powoduje przyłączenie się Achillesa do walk i skutkuje ostatecznym zwycięstwem.

Parys – Syn Priama. Przyznał złote jabłko Afrodycie, która dopomogła mu w zdobyciu Heleny. Była to bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny trojańskiej. Zabił dzięki pomocy Apolla strzałem z łuku Achillesa, ale sam zmarł ciężko ranny niewiele później.

Priam – Ostatni król Ilionu. Nie brał udziału w walkach z racji podeszłego wieku. Po śmierci najwaleczniejszego ze swoich synów udał się do obozu Achillesa, by odebrać jego ciało. Zginął, gdy Grecy wtargnęli do Troi.

Antenor – Przedstawiciel starszyzny trojańskiej. Zwolennik pokoju, opowiadał się za zawarciem rozejmu z Grekami i wydaniem im Heleny.

Ajas zwany Wielkim – Najdzielniejszy po Achillesie wojownik grecki. Wydarł ciało Achillesa z rąk Trojan, w turnieju o jego zbroję został jednak pokonany przez Odyseusza. Za sprawą Ateny popadł w szaleństwo i wybił stado owiec, biorąc je za Greków. Po odzyskaniu zmysłów ze wstydu popełnił samobójstwo, przebijając się mieczem.

Helena – wg starożytnych legend najpiękniejsza z kobiet, żona Menelaosa. Porwana przez Parysa i przewieziona do Troi. Jej uprowadzenie stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny trojańskiej i ostatecznej zagłady miasta. Po zdobyciu Troi powróciła z Menelaosem do Sparty.

Kasandra – Wieszczka trojańska. Ukarana przez Apollina tym, że nikt nie wierzył jej słusznym proroctwom. Przepowiedziała upadek Troi wskutek porwania Heleny przez Parysa. Po zburzeniu miasta dostała się do niewoli jako branka Agamemnona.

Ludzie i bogowie

Bogowie w Iliadzie są wręcz współbohaterami opisywanych wydarzeń. Zauważyć tu można znaczącą różnicę w stosunku do późniejszej Odysei. Bogowie z eposu o wojnie trojańskiej o wiele bardziej ingerują tu w akcję i nie zachowują tak wyraźnego dystansu, jaki obserwować można w historii o losach Odysa. Mało tego – w Iliadzie bogowie są poróżnieni między sobą i rywalizują wzajemnie. Tworzą dwa wrogie sobie stronnictwa, które odpowiadają konfliktowi zbrojnemu u murów Ilionu. I tak Atena stoi po stronie Greków, podczas gdy Ares popiera Trojan. Przez to równolegle do walk ludzi toczą się również starcia pomiędzy bogami Olimpu. Takie ujęcie opisywanych zdarzeń jest jednak dalece uprawomocnione i uzasadnione. Opowieść o wojnie trojańskiej już od najdawniejszych czasów wskazywała, że był to równocześnie konflikt bogów i ludzi. Wpływ na to miała przede wszystkim sama geneza konfliktu trojańskiego. Wynikał on z mitu o sądzie Parysa. Młodzieniec ów miał rozstrzygnąć zatargi pomiędzy boginiami (Afrodytą, Herą i Ateną) i wskazać, która z nich jest najpiękniejsza. Zwycięskie złote jabłko przyznał Afrodycie, a ta w nagrodę obiecała mu najpiękniejszą kobietę na ziemi. Bogini dotrzymała słowa i pomogła Parysowi uprowadzić Helenę, żonę Menelaosa, co stanowiło bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny trojańskiej. Bogowie w Iliadzie występują jakby poza dobrem i złem, normy moralne są im obce. Przez to kierują się oni zupełnie jak ludzie przede wszystkim miłością i nienawiścią, a więc przejawiają najbardziej skrajne postawy i odczucia. Właściwe Iliadzie jest wyobrażenie skłóconych ze sobą bogów, działających samowolnie i cechujących się często nieodpowiedzialnymi, powodowanymi przez negatywne emocje decyzjami.

Realizm i psychologia

Homer niejednokrotnie daje w kolejnych księgach swego dzieła wyraz umiłowaniu realizmu, naoczności, szczegółowego opisu i drobiazgowej relacji. Niesłychany jest dar obserwacji poety, który kreśli z ogromną precyzją obrazy wierne rzeczywistości, a przy tym opisy te są kunsztowne i dojrzałe. Taki jest np. słynny opis tarczy Achillesa wykonanej dla niego przez Hefajstosa. Ale Homer nie tylko opisuje rzeczy i fakty. Daje też upust najbardziej skrajnym emocjom i odczuciom bohaterów. I nie chodzi tu tylko o ów zasygnalizowany już w tytule gniew Achillesa. Wielokrotnie narrator eposu przedstawia czytelnikom/słuchaczom dynamiczną charakterystykę bohaterów, ukazanych w rozwoju. Nierzadko zachodzą w postaciach Iliady silne przeżycia, co uwypuklają ich reakcje psychologiczne. Niektóre postaci przechodzą wręcz pewną odnowę swojej kondycji psychicznej i przechodzą głęboką przemianę wewnętrzną. Taka sytuacja ma miejsce u targanego gniewem, złością i żądzą niewyczerpanej zemsty Achillesa wówczas, gdy przybywa do niego zbolały Priam i, roniąc łzy, prosi o wydanie ciała syna, by móc go godnie pochować.

Idealizacja i cudowność

Równolegle w Iliadzie występują jednak pewne tendencje idealizujące. Tak portretowani są najważniejsi wojownicy dzieła; herosi, tacy jak Achilles, Hektor czy Ajas są tutaj przedstawieni zupełnie inaczej niż zwykli ludzie. Stoją jakby ponad nimi, są potężniejsi, sytuują się często poza normami obyczajowymi i moralnymi. Są to na skutek tego postacie nieco wyolbrzymione, patetyczne. Podniosłość zastępuje zatem w ich przypadku realizm. Zabieg ten zresztą nie może czytelnika eposu dziwić. Dość by przypomnieć sobie w gruncie rzeczy niczym szczególnym się nie wyróżniającą szlachtę z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, gdzie jednak przekracza ona przeciętność i zostaje uświetniona przez poezję. Obok tak uwznioślonych ludzi występują w Iliadzie „pomniejszeni” bogowie. Są oni wprawdzie nieśmiertelni, ale też odczuwają emocje, są wrażliwi na ból i rany. Takie zbliżenie bogów do ludzi jest u Homera osobliwe. Wyczuwa się bowiem cudowność i niezwykłość bóstw, a jakoś paradoksalnie czuje się także ich naturalność. Niezwykła to sztuka tak dwojako przedstawiać świat, co dowodzi ogromnego kunsztu poetyckiego greckiego twórcy.

Ponadczasowość Iliady

Homer rozpoczyna wraz ze swoimi eposami historię całej literatury Zachodu. To niepodważalny, historyczny fakt. Czy jednak tylko ów kontekst przełomu dziejów, przejście od oralności do literatury decyduje o tym, że do dziś jego utwory są chętnie wydawane i czytane oraz przynależą do ścisłego kanonu arcydzieł światowej literatury? Co takiego może znaleźć w tekstach, które ujrzały światło dzienne przed wieloma wiekami, czytelnik XXI wieku? Przecież można dowodzić, że społeczeństwo boomu informatycznego, cybernetyki, internetu nijak ma się do losów antycznych bohaterów. Czy aby jednak na pewno? Spróbujemy wydobyć z dzieła Homera to, co decyduje o jego ciągle trwającej popularności i aktualności.

Uniwersalizm postaw

Miłość, zbrodnia, zazdrość, gniew, wstyd, zapalczywość, smutek, ból, żal – oto tylko co ważniejsze punkty wspólne wśród cech charakterów i odczuć postaci Iliady i nas samych. Pewne postawy, dążenia, emocje są bowiem człowiekowi wrodzone i właściwie stale występujące. Przez to dystans czasowy nie ma większego znaczenia. Możemy, biorąc do ręki dzieło Homera, czytać o nieoczekiwanie bliskim nam ludziach, którymi targają sprzeczne namiętności, których dotykają nieszczęścia lub towarzyszy im radość. Możemy próbować opanować złość, jak czyni to Achilles, cenić męstwo Hektora, podziwiać wrażliwość Bryzeidy, piękno Heleny i cierpienie Priama po stracie syna. Bohaterowie Iliady mają na sobie zbroje, hełmy i tuniki, my jeansy, t-shirty czy garnitury, ale postawy pozostają te same. Wówczas, teraz, potem…

Tendencja moralna i humanizm

Iliada stanowi głos sprzeciwu przeciw bezsensowi wojny, przeciwko śmierci, nieszczęściu, złu. Tendencja moralna, która jednak nigdy nie przeradza się w natrętne moralizatorstwo czy programowy dydaktyzm, jest wyraźnie widoczna. Zwróćmy uwagę, że karty Iliady wypełniają losy wojny trojańskiej, więc konfliktu zbrojnego, jakiego można było uniknąć, by zakończyć przelew krwi. Tym samym Homer staje się pierwszym w historii literatury Zachodu humanistą. Równolegle pochwala poeta jednak także męstwo, odwagę, konieczność ochrony ojczyzny przed napadem wrogich wojsk.

Źródło wiedzy

Iliada obok tego, że jest doniosłym dziełem literackim, przynosi także szereg wiadomości dla historyka, badacza dziejów kultury, stratega wojennego czy religioznawcy. Dzieło to jest bowiem równocześnie zbiorem interesujących informacji z wielu dziedzin życia. Poprzez lekturę dzieła Homera zyskamy wiedzę na temat antycznych stosunków społecznych, politycznych i prawnych, poznamy zajęcia starożytnych Greków, techniki wojenne, arkana sztuki żeglugi oraz najbardziej prozaiczne czynności z życia codziennego. Ważne będą fragmenty dzieła pozwalające na rekonstrukcję wierzeń starożytnych, norm etycznych, dawnego kultu i ceremoniału oraz traktowania śmierci i kwestii życia pozagrobowego. Można postawić tu wręcz tezę, że osoba pragnąca zgłębiać jakąkolwiek dziedzinę wiedzy znajdzie u Homera coś dla siebie!

Prawzór powieści

Epos homerycki to zaczątek poezji epickiej, a więc epiki w ogóle. Rzadko który czytelnik uświadamia sobie fakt, że każdy utwór prozatorski ma jako swojego protoplastę Homera. Także Kod Leonarda da Vinci Dana Browna czy Władca pierścieni Tolkiena.