Lament świętokrzyski - Problematyka utworu
Sensy utworu
Na początku Matka Boska w formie apostrofy zwraca się do ogółu ludzi i zapowiada, że mówić będzie o zdarzeniach, które miały miejsce w Wielki Piątek. Następnie, ponownie w formie apostrofy, zwraca się do ogółu ludzi i mówi im o tym, że straciła jedynego syna. Opowiada o Pasji, czyli Męce Pańskiej. Prosi syna o pocieszenie. Zwracając się do niego, pieszczotliwie podkreśla swoje uczucia („Synku miły”). Pragnie ulżyć cierpieniom syna:
Twoja głowka krzywo wisa, tęć bych ja podparła; / Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła; / Picia wołasz, piciać bych ci dała.
Jednak nie jest w stanie tego zrobić. Bezradność ta wynika z jej przynależności do sfery profanum, a jej syna do sfery sacrum. Kiedy zdaje sobie sprawę ze swojej niemocy, żali się Aniołowi (a właściwie Archaniołowi) Gabrielowi i cierpi. Matka Boska nic już nie może zrobić dla swojego syna i wówczas zwraca się do innych matek z życzeniem, aby one nie musiały nigdy doznać takiego cierpienia jak ona. Na koniec jeszcze raz deklaruje swoją miłość do syna, ale wówczas godzi się już z tym, że jest on przybity do krzyża. Miłość matki do syna zrównuje się z miłością do Boga:
Nie mam ani będę mieć jinego, / Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego.
Motyw Stabat Mater Dolorosa
Motyw Stabat Mater Dolorosa, do którego nawiązuje Lament świętokrzyski, był szeroko rozpowszechniony w sztuce epoki średniowiecza. Wizerunek cierpiącej Matki Boskiej pod krzyżem, na którym kona Jezus Chrystus występował nie tylko w literaturze, ale i na przykład w rzeźbie czy malarstwie sakralnym. Popularność motywu przypisuje się upowszechnieniu XIII-wiecznej pieśni łacińskiej o tytule Stabat Mater Dolorosa właśnie.
Sfery sacrum i profanum w utworze
W utworze są dwie wyraźnie oddzielone od siebie sfery. Do przestrzeni profanum należy Matka Boska i ludzie, którym się żali. Do sfery sacrum natomiast przypisany jest jej syn. Te dwa obszary są ze sobą połączone, lecz ktoś znajdujący się na ziemi nie jest w stanie dosięgnąć tego, co niebiańskie. Matka Boska zdaje sobie sprawę z takiego stanu rzeczy, gdy nie może pomóc synowi:
Ale nie lza dosiąc twego świętego ciała.
Zapowiedź wartości renesansowych
W Lamencie świętokrzyskim, mimo że jest on utworem wyrastającym z tradycji średniowiecza, widać zapowiedź idei renesansowych. Matka Boska, postać z założenia przynależna sferze sacrum, została umiejscowiona na ziemi. Odczuwa ona ból, żal i cierpienie, co charakterystyczne jest dla istoty ludzkiej, nie boskiej. Poza tym wobec boskości jest bezradna. Początkowo nie rozumie idei Męki Pańskiej, górę biorą w niej uczucia macierzyńskie, nie religijne. Wszystko to świadczy o następującej zmianie sposobu patrzenia na świat z teocentrycznego (czyli stawiającego w centrum zainteresowań Boga) na antropocentryczny (czyli stawiającego w centrum zainteresowań człowieka