Listy starego diabła do młodego - Problematyk utworu

Czas i miejsce akcji oraz bohaterowie

Czas utworu nie jest w nim bliżej określony. Z przedstawionych opisów należy się domyślać, że chodzi o okres zaraz przed II wojną światową oraz czas jej trwania. Odnosi się to do czasu ziemskiego. Dla diabłów – głównych bohaterów utworu, jak przyznaje starszy z nich, czas płynie zupełnie inaczej i ziemskie pojmowanie go nie ma najmniejszego znaczenia. Miejsca, tak samo jak czas, nie są dokładnie podane. Wiadomo, że jest to Anglia (diabeł pisze o tym, że kuszony jest Anglik), można się domyślać, że Londyn (był miastem najsilniej bombardowanym przez lotnictwo niemieckie).

Co do bohaterów, należy zaznaczyć, że utwór ma postać listów od jednego nadawcy do drugiego. O pojawiających się postaciach czytelnik czerpie zatem informacje z jednostronnej relacji. Występującymi na pierwszym planie bohaterami są stary diabeł – Krętacz (podsekretarz diabelskiego departamentu) oraz młody diabeł – Piołun (młodszy kusiciel, absolwent Szkoły Kunsztu Kuszenia). Poza nimi wymienione są inne diabły: Slubgob (stojący na czele Szkoły Kunsztu Kuszenia), Globus (kusiciel matki człowieka kuszonego przez Piołuna), Toadpipe (sekretarz Krętacza), Slumtrimpe­t (kusiciel narzeczonej człowieka kuszonego przez Piołuna). Wymienione są też postacie ludzkie. Jest to głównie młody człowiek kuszony przez Piołuna, nazywany w listach Krętacza „pacjentem”. Poza nim pojawiają się między innymi: jego matka, jego narzeczona i jej rodzina, dwójka jego snobistycznych przyjaciół. W rzeczywistości jednak za właściwego bohatera utworu należy uznać nie Krętacza czy Piołuna, ani nawet kuszonego młodego człowieka (tego nie znamy nawet z imienia – może on być każdym), a w ogóle człowieka i jego życie duchowe.

Wygląd piekła

Przedstawiona przez Lewisa przestrzeń piekielna znacznie różni się od tradycyjnych wyobrażeń. Nie jest to cuchnąca siarką, wypalona żarem i buchająca ogniem pustynia, na której diabły gotują dusze potępieńców w wielkich kotłach. W Listach starego diabła do młodego piekło zostało uwspółcześnione. Pokazane jest jako mieszanka wielkiej korporacji przemysłowej i państwa o wysoce rozwiniętym aparacie administracyjnym o znamionach państwa totalitarnego. Świadczą o tym choćby takie opisywane przez Krętacza zdarzenia, jak: dążenie Piołuna do zrobienia szybkiej kariery (donosi on na swojego stryja, dzięki czemu zapewne spodziewa się awansu), pokazanie sztywnych struktur diabelskich (diabły przypominają skrupulatnych urzędników-biurokratów), pojawienie się tajnej policji (składa ona wizytę Krętaczowi po doniesieniu na niego), na czele stoi dyktator (Nasz Ojciec z Otchłani, jak o nim pisze Krętacz), jest wspólny dla wszystkich mieszkańców piekła wróg (Boga Krętacz nazywa Nieprzyjacielem), głównymi motywami działania diabłów są strach i zachłanność (Krętacz grozi Piołunowi poprawczakiem, a ten jego kosztem próbuje dążyć do awansu). Ponadto w piekle panuje wszechogarniający hałas (Krętacz nazywa je nawet Królestwem Hałasu). Jest on bezkształtny i krzykliwy, stanowi zaprzeczenie muzyki sfer niebiańskich:

[…] od chwili, w której Ojciec Nasz wkroczył do Piekła […], ani skrawek piekielnej przestrzeni, ani chwilka piekielnego czasu nie zostały objęte żadną z tych dwu obrzydliwych sił [chodzi o muzykę i milczenie – przyp. B. Ch.], lecz wszystko objął Hałas – Hałas, ten wielki dynamizm, słyszalny wyraz wszystkiego, co triumfujące, bezlitosne i męskie – Hałas, który jest jedy­ną naszą ochroną przed głupimi żalami, rozpaczliwy­mi skrupułami i nieziszczalnymi pragnieniami.

Diabły i anioły

Diabły zgodnie z tradycją chrześcijańską są upadłymi aniołami. Przedstawione zostały jako istoty nieposiadające stałego wyglądu. Na co dzień (jak zostało zauważone wcześniej) przypominają urzędników. Potrafią jednak dowolnie zmieniać swoją postać. Na przykład Krętacz w przypływie złości na Piołuna ulega niekontrolowanej przemianie w wielką stonogę. Mogą przebywać przy człowieku fizycznie przez niego niezauważone. Tym, co kieruje ich zachowaniem, jest nienawistna chęć zawładnięcia i metaforycznego pożerania ludzi. Idą nawet dalej – w równej mierze, co ludzi, nienawidzą i chcą metaforycznie pożerać siebie wzajemnie. Kiedy okazuje się, że Piołun stracił dusze kuszonego człowieka, Krętacz pisze:

Czy cię kocham? Ależ oczywiście, że tak. Tak znakomitym kąskiem nigdy się jeszcze nie tuczyłem.

Diabły dążą do zaspokojenia swojego głodu. Zawładnięcie duszą ludzką oznacza wchłonięcie jej w siebie i zjednoczenie z Ojcem z Otchłani.

Anioły natomiast są przedstawione jako istoty przez całe życie towarzyszące człowiekowi. O ich istnieniu przekonuje się on jednak dopiero po swojej śmierci. Charakterystyczna jest dla nich jasna poświata, która oślepia nawet mieszkańców piekła. W odróżnieniu do diabłów, aniołami kieruje miłość do ludzi. Dążą one do tego, aby dusza człowieka jednocześnie stała się jednością z Bogiem i zachowała swoją indywidualność. Różnicę między diabłami i aniołami doskonale ilustruje fragment z ósmego listu Krętacza:

My potrzebujemy bydła, które w końcu mogłoby stać się żerem; On potrzebuje sług, którzy w końcu mogliby stać się synami

Doskonałe dobro Boga i niedoskonałe zło diabłów

Jak sam przyznaje w swojej korespondencji Krętacz, dobro Boga jest doskonałe i odwieczne (choć nieodgadnione i niezrozumiałe dla diabłów). Natomiast szatan pojawił się w określonym momencie i nie jest w stanie wygenerować zła doskonałego. Zapewne nieustannie pracuje nad tym piekielny dział badań naukowych. Nie przyniosło to jednak żadnych konkretnych rezultatów (i należy przypuszczać, że nie jest możliwym, aby przyniosło). Wynika to z tego, że szatan nie jest i nie może być równy Bogu i stanowić dla niego równoważnej przeciwwagi. Z samego swojego pochodzenia jest on aniołem (upadłym), a więc istotą niższą niż Stwórca. W hierarchii niebiańskiej jego odpowiednik stanowi zatem Archanioł Michał, nie zaś Bóg. Zawładnięcie światem przez szatana może polegać wyłącznie na podboju tego, co zostało przez Boga stworzone.

Sposoby kuszenia człowieka

Naczelną zasadą, którą Krętacz doradza Piołunowi w kuszeniu młodego człowieka, jest wykorzystywanie każdej nadarzającej się sytuacji. Przy tym odpowiednie pozyskanie ludzkiej duszy odbywa się powoli i systematycznie, metodą drobnych kroków. Niezależnie od tego, w jaki sposób człowiek się zachowa, diabeł ma równą szansę go skusić, jakby zachował się dokładnie odwrotnie. Istotne jest to, żeby ogłupiać i zwodzić kuszonego kłamstwami, nie używać zaś argumentów, gdyż do tego, aby człowiek rozumował w sposób racjonalny dążą aniołowie. Diabły mają szerokie spektrum możliwości kuszenia. Sprzyja im człowiecza pycha i poczucie wyższości, a także ludzie słabości, takie jak na przykład obżarstwo, pijaństwo, zamiłowane do hazardu czy skłonność do wynaturzeń natury politycznej, obyczajowej lub seksualnej. Ważne jest także oddalanie człowieka od praktyk religijnych i otoczenie, w jakim on się obraca oraz jego stosunek do najbliższych mu osób – im bardziej wrogi i przesiąknięty goryczą, tym lepiej dla diabłów (wszystkie sposoby kuszenia człowieka przez diabła wymienione zostały w streszczeniu utworu w niniejszym serwisie).

Wartości chrześcijańskie zawarte w utworze

Utwór Lewisa odnosi się do rzeczywistej wiary autora. Została ona przedstawiona w taki sposób, w jaki on ją pojmował. Listów starego diabła do młodego nie można jednak odczytywać dosłownie. Poprzez pokazanie sposobów kuszenia człowieka przez diabła ukazane zostały wartości, które są dla chrześcijanina niepożądane. Takie, jakimi powinien on się odznaczać, są ich przeciwieństwem.