Z legend dawnego Egiptu - Problematyka utworu

Streszczenie

Władca Egiptu, Ramzes, ma 100 lat. Kona na łożu wycieńczony chorobą. Wzywa lekarza. Prosi o ostatnie lekarstwo, które ma pomóc w rozstrzygnięciu kwestii jego życia raz na zawsze: albo faraon umrze od razu, albo od razu wyzdrowieje. Medyk truchleje. Obawia się najgorszego i radzi roztropność. Wzburzony śmiałością poddanego, Ramzes przypomina, że jest najwyższym dostojnikiem i żyjącym jeszcze władcą tego kraju. Przywołuje też imię swego ewentualnego spadkobiercy i następcy tronu. Ma nim być nim 30-letni wnuk faraona, Horus. Ramzes wypija lekarstwo. W przeświadczeniu o swoim końcu wzywa astrologa, który nie tylko przepowiada niepomyślny układ gwiazd, ale i zapowiada śmierć członka rodziny królewskiej jeszcze przed wschodem słońca. Nie podaje jednak jego imienia. Horus przygotowuje się do objęcia władzy po dziadku. Wychodzi na ganek i przygląda się okolicy. Dowiaduje się od dworzanina, że lud czeka na łaski z jego strony. Widocznym znakiem mocy ich udzielania będzie królewski pierścień na palcu następcy. Wśród pierwszych aktów łaski będzie na pewno: przeniesienie zwłok matki Horusa do grobowca faraonów, powrót z wygnania Jetrona, nauczyciela młodego następcy tronu oraz sprowadzenie z klasztoru Bereniki, ukochanej Horusa. Ale młody faraon nie zapomni też o poddanych. Podczas tej rozmowy zostaje ukąszony w nogę przez jadowitego pająka. Słabnie z godziny na godzinę, ale wypytuje co chwila zarówno o stan zdrowia faraona, jak i wysłuchuje kroków służącego nadchodzącego z pierścieniem. Nie dane mu jest doczekać tej chwili. Stary władca wraca bowiem do zdrowia, a Horus natomiast umiera.

Komentarz filozoficzny narratora

Jedną z cech charakterystycznych nowelistyki Prusa jest „osobowość” narratora. Zazwyczaj, w najbardziej typowym schemacie kreacji świata epickiego, narrator przyjmuje postawę dalece zobiektywizowaną. Ma zachować dystans wobec opisywanych przez niego zdarzeń. W niektórych nowelach Prusa natomiast narrator nawiązuje kontakt z czytelnikiem i albo próbuje zainteresować go tym, o czym będzie za chwilę opowiadać, albo wręcz steruje jego recepcją, bo wskazuje, sugeruje, komentuje czy nawet ocenia bohatera i sytuację, w której się znalazł. To szczególny typ komentarza. Narrator nie jest obojętny wobec spraw, których jest świadkiem. Zwraca się do czytelnika językiem zwyczajnym, dziwi się prawie jak dziecko. Współczuje, ale nic może zrobić. Nowelę Z legend dawnego Egiptu rozpoczyna i kończy komentarz filozoficzny narratora, wpisany w ramy utworu:

Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny!

Jest niczym refren, którego celem jest spotęgowanie znaczenia wypowiadanej refleksji.

Narrator zamknął fabułę w ramach:

 

patrzcie … patrzcie.

Historię wplecioną w nie opowiedział w stylu gawędy, z elementami dygresji.

Fatalizm ludzkich losów

Komentarz filozoficzny narratora Z legend dawnego Egiptu skłania czytelnika ku pogłębionej refleksji nad ludzkim życiem, a właściwie – nad jego nicością. Człowiek i jego doznania egzystencjalne, szczególnie te najboleśniejsze (śmierć i cierpienie), nic nie znaczą wobec praw rządzących naturą i życiem. Wyrażony jest tu pesymizm samego Prusa, który uważa, że nawet nieświadome czyny człowieka są celowym jego dążeniem ku klęsce i zagładzie. Wszelka nadzieja jest bowiem złudzeniem, ponieważ los człowieka zdeterminowany jest czynnikami spoza jego natury i wbrew jego woli (to elementy filozofia determinizmu Hipolita Taine`a). Wszystko, co się dzieje w świecie, jest uwarunkowane przyczyną zewnętrzną: genetyką, środowiskiem i momentem dziejowo-historycznym. Prusa interesuje nie finał, lecz przebieg (J. Kulczycka-Saloni). Przygląda się rozwojowi losu i spraw ludzkich oraz wszelkim towarzyszących temu zmianom (ewolucjonizm Karola Darwina). W noweli Z legend dawnego Egiptu paradoksalnie, wbrew logice – stary faraon odzyskuje siły i zdrowie, a młody następca – umiera. Na nic zdają się wielkie życiowe plany Horusa, jego próba naprawienia krzywd wyrządzonych przez Ramzesa. Sądzone mu umrzeć w momencie najbardziej przez niego nieprzewidywalnym, bo jakieś fatum ciąży nad nim. W tym tkwi fatalizm ludzkiego życia.

Problem władzy

Realizując założenia filozoficzne pozytywizmu, Prus zawarł w noweli Z legend dawnego Egiptu elementy Spencerowskiej koncepcji rozwoju społecznego. Herbert Spencer, uczeń Karola Darwina, przeniósł teorię ewolucjonizmu do socjologii, w myśl której społeczeństwo traktuje się jako żywy organizm. Według tej teorii państwo funkcjonuje dobrze, kiedy wszystkie jego elementy składowe „zgrywają się” ze sobą. Słabość jednego ogniwa powoduje słabość pozostałych ogniw systemu. By utrzymać ciągłość

ale że w sprawowaniu władzy nie mogło być przerwy…,

należy wzmóc starania o umacnianie całego organizmu społecznego. Trzeba też dbać o każdy element tegoż organizmu, o jego wewnętrzny hart i wolę działania, przede wszystkim na rzecz innych. Młody następca tronu ginie, zostaje wyeliminowany, bo okazuje się słabym ogniwem, choć w oczach narratora rysuje się jako bardziej ludzki – zachowany jest tu kontrast między despotycznym Ramzesem a pełnym ludzkiej życzliwości Horusem. Może jednak budzić wątpliwości jako przyszły władca. Między innymi

• miał on serce pełne litości
• na nowo wzbudził się żal

(pierwsza słabość wodza), ale poza tym

o serce księcia uderzyła duma wielkości

(druga istotna wada). Wprawdzie przygotowuje się do wydania edyktów w sprawie ludu egipskiego, chce jednak być za bardzo liberalny: zacznie rządy od zaniżenia czynszu dzierżawnego, zmniejszenia wysokości podatku, skraca też czas pracy. Jako władca ma zapewnić rozwój ekonomiczno-gospodarczy swego kraju, ale sugerowane przez niego zmiany nie muszą prowadzić przecież do czegoś dobrego. To tylko fikcja, w dzisiejszym rozumieniu element demagogii: Horus składa popularne i oczekiwane obietnice, których jednak prawdopodobnie nie będzie mógł nigdy spełnić. Zamiast rządzić, wydaje się, że chce się przypodobać ludowi, a przy okazji jeszcze „żąda tylko” załatwienia swoich trzech osobistych spraw. W noweli Z legend dawnego Egiptu kilkakrotnie padają słowa:

ślepo wypełniaj jego wolę

lub

przez usta władców mówi nieśmiertelny Ozyrys.

Dowodzą one wagi, jaką przypisuje się władcy. Wynika z tego jednoznacznie, że władzę może sprawować tylko człowiek mądry, roztropny, stały, odporny na naciski z zewnątrz, wrażliwy na krzywdę, ale nie zbyt uczuciowy i egzaltowany. Horus nie odpowiadał temu wizerunkowi. Jego śmierć może być więc ilustracją teorii Spencerowskiego ewolucjonizmu.

Związek noweli z Faraonem

Nowela Z legend dawnego Egiptu pojawiła się nieoczekiwanie w twórczości Prusa i była pierwszym utworem, w którym pisarz skierował się ku epice historycznej. Jest to o tyle istotne, że w tym czasie Prus był zagorzałym przeciwnikiem nie tylko powieści historycznych, ale i historycyzmu w literaturze w ogóle. Wydarzenia niemieckie z lat 80. XIX wieku, które stały się genezą noweli, wskazały jednocześnie drogę pisarzowi ku nowej powieści historycznej, ku Faraonowi. Śmiało można powiedzieć, że powstała w 1888 r. nowela Z legend dawnego Egiptu stanowi wstępny zarys koncepcji fabularnej tej powieści.