Rola historii w utworze
Autor wplótł w treść utworu liczne nawiązania do historii. Nieustannie miesza się ona z fikcją literacką. Dzięki temu w znacznym stopniu urealnieniu ulega teść utworu. Natomiast na płaszczyźnie akcji utworu ma to na celu pokazanie realizmu epoki, nadanie mu odpowiedniego tła, przybliżenia realiów życia i obyczajów opisywanych czasów. Ponadto przedstawiony obraz powinien dotrzeć do młodego, współczesnego Sienkiewiczowi, pokolenia i utrwalić się w jego pamięci. W czytelnikach mają zostać pobudzone uczucia patriotyczne, mogą oni utożsamiać się z bohaterami przedstawionymi na tle wydarzeń historycznych. Pokazane zostaje również, co czeka zdrajców ojczyzny (wątek radziwiłłowski). Aby wiernie przedstawić realia historyczne, Sienkiewicz umieszcza zdarzenia powieści w rzeczywiście istniejących miejscach, występują bohaterowie, którzy swoje pierwowzory mają w postaciach historycznych, ukazane są zdarzenia z historii Rzeczpospolitej. Miejsca historyczne określone są ogólnie, bardziej szczegółowo, miastami lub miejscowościami, pod którymi wydarzyły się bitwy (porównaj z punktem dotyczącym czasu i miejsc akcji niniejszego opracowania). Bywają też określane bardzo szczegółowo – na przykład Krakowskie Przedmieście w Warszawie. Postacie historyczne to przede wszystkim znani z podręczników historii władcy i magnaci. Występują między innymi: Jan Kazimierz, Karol X Gustaw (porównaj też z punktem dotyczącym bohaterów niniejszego opracowania). Z ważniejszych wydarzeń historycznych, na których opiera się akcja utworu, należy wymienić: „potop” szwedzki, poddanie się Szwedom Wielkopolski, obronę Częstochowy, zdradę Radziwiłłów, przygody polskiego króla czy odbicie z rąk najeźdźców Warszawy.
Należy jednak zaznaczyć, że przedstawione przez Sienkiewicza fakty historyczne, często są przerysowane. Autor manipuluje nimi w taki sposób, aby osiągnąć zamierzony efekt moralizatorski. Na przykład portret zdrajcy Radziwiłła mija się z przekazami historycznymi. Podobnie rzecz się miała z obroną Częstochowy. Bitwa nie miała takiego, jak przedstawione w utworze, znaczenia historycznego. Nie była też aż tak wielka i zacięta, a ksiądz Kordecki, obrońca Jasnej Góry, w utworze jest w znacznym stopniu poddany literackiemu zabiegowi heroizacji. Przykłady można mnożyć, nie umniejsza to jednak literackiemu kunsztowi powieści.