Typ liryki
Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej, w której podmiot liryczny wyraża swoje odczucia, marzenia, pragnienia, ale również tęsknoty w pierwszej osobie liczby pojedynczej:
wpłynąłem
omijam
patrzę.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiotem lirycznym jest pielgrzym, wędrowiec, tułacz. Jest on jednocześnie głównym bohaterem lirycznym tekstu. Znajduje się, jak sam tytuł wskazuje, na stepie, otwartej przestrzeni, która romantykom kojarzyła się ze swobodą i wolnością. Prawdopodobnie bohater ten nie jest sam. Wskazuje na to użyty w trzeciej strofie wykrzyknik:
Stójmy!
Sensy utworu
Sytuacja liryczna – jak wspomnieliśmy, bohater znajduje się na stepie. Trudno określić, kto mu towarzyszy, jaka to pora roku, a nawet dnia. Z jednej strony podmiot mówi:
Już mrok zapada,
a zaraz potem pyta:
tam jutrzenka wschodzi?
Biorąc jednak pod uwagę romantyczne widzenie świata, frenetyczność, tajemniczość, można chyba założyć, że wszystko dzieje się w nocy lub wieczorem. Taka pora sprzyja kontemplacji, mistycyzmowi, refleksji, nostalgii.
Obraz pielgrzyma i tęsknota za ojczyzną – ów pielgrzym nie jest sam, ale z całą pewnością jest samotny. Cechuje go typowa dla romantyków tęsknota i pewien smutek. Wędrówka po stepie ukraińskim jest okazją do kontemplacji przyrody, chwilą refleksji, zadumy. To człowiek znajdujący się w dość trudnym momencie życia. Wskazują na to słowa ostatniej strofy:
Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła.
Mamy więc do czynienia z nostalgią romantyczną, ponieważ dramaturgia wypowiadanych tu słów wskazuje, iż bohater nie tylko tęskni za ojczyzną, ale ma również pełną świadomość, że do niej nie powróci. Jest to też bohater poszukujący nadziei:
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi.
Wyobraźnia akwatyczna – należy zwrócić szczególną uwagę na obrazowanie. Mickiewicz łączy tu elementy pejzażu stepu z elementami „wodnymi”, czyli akwatycznymi. Prawdopodobnie jest to efektem kojarzenia falujących krzewów, krzaków, traw stepowych z oceanem:
fal łąk szumiących,
kwiatów powodzi,
Wóz nurza się w zieloność.
Warto także podkreślić, iż mamy tu bardzo wysoki stopień metaforyzacji tekstu, co niewątpliwie stanowi odzwierciedlenie wyobraźni romantycznej.
Romantyczna przyroda – ta odgrywa w romantyzmie szczególną rolę. Podmiot liryczny widzi zielone, szumiące krzaki i krzewy, kwiaty, odlatujące żurawie, motyla, który kołysze się w trawie, węża, ślizgającego się po ziemi. Pejzaż romantyczny dopełniają gwiazdy, błyszczące obłoki, mieniący się Dniestr, księżyc.
Gatunek literacki
Sonet – jak podaje Słownik terminów literackich, jest to gatunek poetycki, którego koniecznym, a zarazem wystarczającym wyznacznikiem pozostaje układ stroficzny. Utwór skład się z czterech strof, dwie są czterowersowe o charakterze opisowy, dwie ostatnie mają po trzy wersy refleksyjne. Ostatnia strofa zawiera sens całego utworu. Gatunek ukształtował się w XIII wieku, a najważniejszymi twórcami byli: Dante, Petrarka, potem Szekspir, Kochanowski, Sęp-Szarzyński, Morsztyn.
Kontynuacje i nawiązania
Sonety pisali:
- Wiliam Szekspir, Sonety,
- Mikołaj Sęp-Szarzyński, Rytmy abo wiersze polskie,
- Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa,
- John Donne, Sonety święte,
- Jan Kasprowicz; Z chałupy.
Bibliografia przedmiotowa
- I. Opacki, Z zagadnień cyklu sonetowego w polskim romantyzmie, (W:) A. Opacka, I. Opacki, Ruch konwencji, Katowice 1975.
- A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1999.