Typ liryki
Wolny najmita realizuje model liryki pośredniej. Zbliża się ów wiersz również do liryki sytuacyjnej, lokującej się na pograniczu utworu poetyckiego i epickiego.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny w utworze nie jest wyraźny i nie ujawnia się wprost. Opisywanej sytuacji towarzyszy jedynie bezosobowa refleksja.
Sensy utworu
Wiersz przedstawia sytuację chłopa polskiego po wydaniu dekretu uwłaszczeniowego w 1864 r. Chłop zwolniony został z obowiązków pańszczyźnianych i zyskał kawałek gruntu, ale mimo to nie udało mu się utrzymać swych włości. Ziemia wydała liche plony, zaś wysokie podatki mimo to trzeba było zapłacić. W wyniku tego chłopska rodzina popadła w ruinę. Dzieci poumierały z głodu, zaś chłopa czekała poniewierka. Chodzi on teraz od domu do domu, podejmując pracę najemną, by mieć choć na jedną noc strawę i kąt nad głową. Konopnicka zwraca uwagę na zestawienie słów „wolny najmita”, nazywając je „urągliwym”. Akcentowana w tytule i wielokrotnie przywoływana w tekście wiersza wolność okazała się tylko pozorna. Jedynym prawem i możliwością swobodnego wyboru chłopa jest decyzja o śmierci. Jego los nikogo nie interesuje, co decyduje o tym, że bohater wiersza jest postacią tragiczną. Poetka uwypukla sytuację chłopa poprzez liczne ekspresyjne wykrzyknienia i sarkastyczne sformułowania, np.
Czemuż on stoi? / Wszak wolny jak ptacy?
Wiersz zbliża się do epiki, przedstawia określoną scenkę rodzajową i jest całkiem pokaźnych rozmiarów. Częste powtórzenia zwrotu „wolny najmita” – niczym refrenu – decydują o muzycznych walorach utworu. Jest on w podobny do żałosnej pieśni tego, czyj los nikogo nie obchodzi. Ów obrazek podejmuje modny w polskiej literaturze temat wsi. Dotychczas najczęściej zwracano jednak uwagę na poddaństwo chłopa, wykazując jego ciężki los. Tymczasem carskie uwłaszczenie, oczekiwane z nadzieją na godne życie, nie poprawiło warunków życia na wsi ani też nie umniejszyło nędzy najniższej warstwy społecznej. Przeciwnie, nowa sytuacja okazuje się być nawet gorszą i bardziej dramatyczną. Zwolniony chłop pozbawiony jest opieki ze strony pana, który wykorzystywał go często do granic możliwości, ale zapewniał jako taki byt. Klucz do interpretacji utworu stanowi owa często eksponowana wolność. To elementarna wartość człowieka, jego najbardziej podstawowy przywilej. W wierszu jednak okazuje się zgubna. Chłop jest wolny, bo może iść dokąd zechce, wolny, bo może pracować lub nie, wolny, bo nikt nie decyduje o jego losie. Na tym polega jednak tragizm jego położenia. Pozostawiony sam sobie chłop, nie potrafiąc spłacić carskich podatków, stracił wszystko – dom, rodzinę, majątek, sens życia. Jego wędrówka staje się więc żałosną wegetacją i świadectwem krzywdy. Nie ma on jednak nawet komu się pożalić, bowiem
I choćby garścią rwał włosy na głowie / Nikt się co robi, jak żyje, nie spyta.
Naturalnie ów obrazek należy rozumieć w perspektywie ogólnej. Taka, jak Konopnicka opisała owego chłopa, jest cała wieś pouwłaszczeniowa. Niepewna swej przyszłości, obciążona wysokimi podatkami, zdana na łaski i niełaski urodzaju, z nikąd nie mogąca liczyć na wsparcie i pomoc.
Gatunek literacki
Wiersz Wolny najmita wszedł do zespołu tekstów zebranych przez Konopnicką i wydanych pod wspólnym tytułem Obrazki. Ta nazwa to zarazem określenie gatunkowe. Obrazek to typowa dla polskiego pozytywizmu forma wyrazu, wierszowana lub epicka, silnie udramatyzowana. Przedstawia zazwyczaj pewną scenkę rodzajową lub portret psychologiczny postaci (w utworze Wolny najmita w zasadzie jedno i drugie).
Kontynuacje i nawiązania
Problem wsi pouwłaszczeniowej:
- Bolesław Prus: Placówka;
- Henryk Sienkiewicz: Szkice węglem.
Bibliografia przedmiotowa
- A. Brodzka, Maria Konopnicka, Warszawa 1975.