Zdążyć przed Panem Bogiem - Informacje wstępne

Geneza utworu

Tło historyczne

Hitlerowcy propagowali poglądy antysemickie. Ich ideologia głosiła niższość rasy żydowskiej (oraz słowiańskiej) względem rasy aryjskiej i potrzebę eliminowania jej przedstawicieli. Po zajęciu przez wojska III Rzeszy ziem polskich rozpoczęły się prześladowania, a następnie masowa zagłada Żydów, czyli Holokaust (dotyczyło to także ludności pochodzenia cygańskiego i Polaków). Początkowo były palone mieszkania, sklepy i świątynie żydowskie. Byli oni zmuszeni do noszenia na rękach przepasek z narysowaną Gwiazdą Dawida, aby można było ich rozpoznać na ulicach. Od początku 1940 roku zaczęły w miastach powstawać getta żydowskie, czyli wydzielone, odgrodzone od pozostałych części aglomeracji dzielnice, do których przesiedlano Żydów (największe w: Warszawie, Białymstoku i Łodzi). Panowały tam fatalne warunki. Ludzie byli mordowani na ulicach, cierpieli z powodu głodu i chorób, byli wycieńczeni zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Wiosną 1940 roku hitlerowcy otworzyli pierwszy obóz koncentracyjny i masowej zagłady na ziemiach polskich w Auschwitz (Oświęcim-Brzezinka, niedaleko Bielska-Białej), Następnie największe obozy założono w Stutthofie (Pomorze Zachodnie), Treblince (niedaleko Ostrołęki), na Majdanku (dzielnica Lublina), w Bełżcu (Zamojszczyzna), Sobiborze (koło Chełma). Zwożono do nich i mordowano ludność pochodzenia żydowskiego i słowiańskiego. Jedną z metod służących ludobójstwu były komory gazowe. Przez całą wojnę łącznie powstało (nie tylko na ziemiach polskich) mniej więcej dziewięć tysięcy obozów (oprócz zagłady, także jenieckich, przesiedleńczych, przymusowej pracy, dziecięcych) i zamordowano w nich około jedenaście milionów ludzi.

W związku z prześladowaniami, Żydzi stworzyli Żydowską Organizację Bojową (ŻOB). Ściśle współpracowała ona z polską Armią Krajową (AK). Do jej głównych zadań należało gromadzenie broni, wydawanie gazetek na temat sytuacji w gettach, udzielanie Żydom pomocy podczas ucieczek.

Powstanie w getcie warszawskim

Getto warszawskie decyzją władz hitlerowskich miało zostać zlikwidowane, a jego mieszkańcy wymordowani. Likwidację rozpoczęto w lipcu 1942 roku. Do masowych transportów wykorzystywano bydlęce wagony, które jechały do Treblinki. Tam Żydzi byli zagazowywani. W ten sposób wymordowano kilkaset tysięcy ludzi. Poza tym miały miejsce liczne egzekucje na ulicach. Ostateczna likwidacja getta miała mieć miejsce 19 kwietnia 1943 roku. Wówczas wkroczyły do niego oddziały SS mające wybić pozostałych przy życiu mieszkańców getta. Dzień ten był jednocześnie dniem wybuchu powstania. Przeciwko wojskom hitlerowskim wystąpili zbrojnie przedstawiciele ŻOB-u, z Komendantem powstania, Mordechajem Anielewiczem (pseudonim „Malachi”) na czele. Walka była nierówna. Oddziały niemieckie znacznie przeważały liczebnością oraz były o wiele lepiej wyszkolone i uzbrojone. Ponadto miały do dyspozycji wsparcie ciężkiego sprzętu wojskowego (lotnictwo, artyleria, czołgi i pojazdy opancerzone). Powstanie trwało dwadzieścia osiem dni. Po tym czasie, większość żydowskich bojowników zginęła lub popełniła samobójstwa, a getto przestało istnieć.

Czas powstania utworu

Utwór Hanny Krall pochodzi z 1977 roku. Od powstania w getcie warszawskim dzielą go zatem trzydzieści cztery lata (zresztą sama autorka miała w tym czasie zaledwie sześć lat). Obok innych utworów (na przykład Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego czy Rozmów z katem Kazimierza Moczarskiego) wpisuje się w nurt charakterystyczny dla polskiej literatury lat siedemdziesiątych. Pisarzy na nowo zainteresowały wówczas czasy II wojny światowej i związane z nią okrucieństwa.

Znaczenie tytułu

Tytuł utworu odnosi się dwóch kwestii. Pierwsza z nich dotyczy samego Edelmana, cenionego kardiochirurga. Jak sam twierdzi, bierze on, jako lekarz, udział w wyścigu z Bogiem. Za swoje zadanie uważa uratowanie życia swojego pacjenta, zanim Bóg mu je odbierze. Mówi, że

Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył.