Typ liryki
Hymn Dies irae łączy w sobie dwa sposoby kształtowania wypowiedzi poetyckiej – lirykę bezpośrednią i pośrednią. Ta pierwsza przejawia się w monologach Adama, ta druga zaś w bezosobowych profetycznych oraz apokaliptycznych obrazach i wizjach.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny występuje w liryku jako przedstawiciel całej ludzkości. Początkowo jest bliżej niesprecyzowany, później daje się jednak rozpoznać jako biblijny Adam.
Sensy utworu
Dies irae oznacza „Dzień gniewu” – w tradycji chrześcijańskiej jest to dzień Sądu Ostatecznego i końca świata. W takiej tonacji jest też ów hymn utrzymany. Podmiot liryczny, który utożsamia się z Adamem, występuje w imieniu ludzkości i zwraca się do Boga. W utworze dominują wizje apokaliptyczne i makabryczne, krew, ból, cierpienie, kara za grzechy. Początek liryku jest przetworzeniem słów słynnej średniowiecznej sekwencji Tomasza z Celano odmawianej podczas mszy w Dzień zaduszny. Jej tematem również jest kres ziemskiego świata. Można tu także rozpoznać niemal dosłowne przywołanie fragmentu znanej kolędy Karpińskiego Bóg się rodzi („ogień skrzepnie, blask ściemnieje”). Po tym prologu następuje właściwa treść utworu wypełniona już przez wizje Sądu Ostatecznego. Koniec świata przedstawiony jest w hymnie zgodnie z zapisem Apokalipsy: brzmią trąby, rozstępuje się ziemia, wychodzi spod niej rozmaite robactwo. Świat ogarnięty jest chaosem: szaleją burze i wichry, łamią się i zapadają góry. W tej ponurej scenerii ludzie (żywi oraz zmarli) zmierzają przed oblicze niewzruszonego sędziego – Stwórcy. Podmiot liryczny wystosowuje sprzeciw – zarzuca Mu, że stworzył zło oraz niedoskonałego człowieka, którego teraz karze za niewłaściwe wybory. Ten bunt obejmuje szerokie spektrum zjawisk i rzeczy – dotyczy bowiem świata, w którym nie ma stałych wartości, wszystko jest ułomne i nie daje żadnych gwarancji. U końca utworu buntowniczy nastrój podmiotu lirycznego wzmaga się i przeradza się w jednoznaczne bluźnierstwo. Bogu przeciwstawiony zostaje Szatan – tylko on może uwolnić człowieka od cierpienia, potępienia, zła (tę drogę wybrała Ewa). Jej decyzję – która jest czytelnym symbolem upadku moralnego człowieka – tłumaczy Adam wolną wolą oraz skłonnością ludzi do zła – zarzuca Stwórcy, że takimi ludzi uczynił. Sam Bóg pozostaje zaś lodowato zimny, bezlitosny i karzący – wizja ta napawa przerażeniem. Wiersz Kasprowicza wyprzedza tradycje XX-wiecznego katastrofizmu – przekonania o końcu świata, kryzysie wszelkich wartości. Wiersz zbliża się jednak także do konwencji modlitewnej – czego wyrazem jest chociażby często powtarzany zwrot Kyrie eleison. Ta modlitwa jest jednak desperacka i bluźniercza, nie stanowi szczerego zwrotu do Boga z prośbą o ratunek, lecz zawiera formułowane przeciw Niemu oskarżenia i jest świadectwem głębokiego zawodu i rozpaczy. Liryk jest utrzymany w tonacji ekspresjonistycznej – czego dowodem jest wzrastające napięcie i dramatyzm poszczególnych scenek, napięcie emocjonalne towarzyszące monologom podmiotu oraz subiektywizm w odzwierciedlaniu jego odczuć. Do ekspresjonizmu zbliżają się też deformacja rzeczywistości, wyrazistość poetyckiego obrazowania, sceny świata w stanie rozkładu, zmierzającego ku zagładzie, cierpienia i zniszczenia przyrody i ludzi. Dies irae to najbardziej wyrazisty, najdoskonalszy formalnie i treściowo hymn Jana Kasprowicza.
Gatunek literacki
Dies irae to hymn Jana Kasprowicza (napisał on dwa cykle hymnów: Ginącemu światu i Salve Regina – oba 1902). Dla utworu tego typowe są, co wynika z tradycji gatunkowej, podniosły nastrój, patos, emocjonalność. Ta forma wyrazu znana jest już z czasów starożytnych, a w średniowieczu nacechowana była religijnie, natomiast w Młodej Polsce (tak jak tutaj) służyła raczej potęgowaniu ekspresji wypowiedzi oraz wypowiedzeniu niepokojów i obaw ludzi czasów fin de sieclu.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw końca świata i Sądu Ostatecznego:
Literatura:
- Apokalipsa św. Jana;
- Z. Krasiński: Nie-Boska komedia;
- J. Kasprowicz: Święty Boże, Święty Mocny;
- Z. Herbert: U wrót doliny;
- Cz. Miłosz: Piosenka o końcu świata;
- T. Gajcy: Wczorajszemu;
- J. Czechowicz: Żal;
- W. Broniewski: Krzyk ostateczny.
Malarstwo:
- Hans Memling: Sąd ostateczny;
- Roger van der Weyden: Sąd ostateczny;
- Hieronim Bosch: Sąd ostateczny;
- Michał Anioł: Sąd ostateczny – fresk z Kaplicy Sykstyńskiej.
Bibliografia przedmiotowa
- J. J. Lipski, Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891-1906, Warszawa 1975.