Bajka – krótka opowiastka fabularna pisana wierszem lub prozą, w której bohaterami są zwierzęta i ludzie, rzadziej rośliny i przedmioty, zawierająca moralne pouczenie wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane. Podstawowym celem bajki jest dydaktyzm, ma ona pouczyć o szkodliwości lub pożyteczności danych zachowań, przekazać prawdę, zasadę etyczną lub wskazówkę postępowania. Koncepcja pouczania opiera się na dwóch podstawowych zasadach:
- negatywów – polega na wskazywaniu sytuacji niekorzystnych, będących skutkiem uwikłań, w które popadają bohaterowie (np. na skutek łatwowierności, braku doświadczenia) albo na sytuacjach wynikających z cech charakteru (chciwość, pycha);
- pozytywów – polega na wskazywaniu korzyści płynących z „dobrego” postępowania.
Kolejnym wyznacznikiem gatunku jest alegoryczność. Zadanie bajki polega na pokazywaniu prawdy odnoszącej się do stosunków międzyludzkich. Owa prawda powinna posiadać wartości ogólne, niebanalne, niepospolite.
Oprócz tego bajka, jak twierdził sam Krasicki, musiała być krótka (by nie nużyć czytelnika), jasna i mieć prostą narrację. Zresztą podstawową formą podawczą jest tu relacja trzecioosobowa z zachowaniem obiektywnego dystansu do świata przedstawionego.
Bajka posiada również akcję, ale jest ona pozbawiona elementów dramatycznych. Natomiast częstym zabiegiem jest sięganie do komizmu sytuacyjnego. Dzieje się tak wtedy, gdy bohater bajki odchodzi od ogólnie przyjętej normy, np. jest naiwny, infantylny.
Wyróżniamy dwa typy bajek:
- epigramatyczną (typu ezopowego) – krótka, zwarta, zwięzła, pozbawiona elementów epickich. Przybiera ton dysputy, polemiki, operuje paralelizmem i kontrastem;
- narracyjną (z Jeana de la Fontaine'a) – przypomina wierszowaną nowelę, jest bardziej rozbudowana, posiada nieskomplikowaną fabułę, wydłużoną akcję, chętnie posługuje się obrazem.
Istnieje także podział bajek ze względu na odbiorcę:
- bajka dla dzieci (należąca do literatury dla dzieci i młodzieży);
- bajka dydaktyczna (dydaktyczna literatura);
- bajka filozoficzna
- bajka publicystyczna o tematyce aktualnej (czasem nazywana bajką polityczną);
Bajka jako gatunek realizujący klasyczne wzorce:
- klasycyzm łączy się z pojęciami: harmonii, ładu, porządku;
- proponuje program literatury utylitarnej, zaangażowanej;
- ma cele dydaktyczno-moralizatorskie, ma kształtować poglądy, wychowywać społeczeństwo, przeciwstawia się szlachcicowi kultury saskiej i przedstawia wzorzec człowieka oświeconego;
- apeluje do rozumu (racjonalizm), podając rzeczowe i konkretne argumenty, operuje logicznym wywodem, używa retorycznych środków perswazji;
- posługuje się jasnym i czystym językiem;
- przestrzega skodyfikowanych reguł stylistycznych;
- osobą mówiącą jest postać pouczająca i nauczająca;
- osoba mówiąca wszystko traktuje z właściwym sobie dystansem, nie angażuje się, wyklucza emocjonalizm i sprawy osobiste;
- formami podawczymi są: retoryczny monolog lub dialog;
- przyjmuje krytycyzm – stoi w opozycji do wad społecznych i starych instytucji.
- proponuje wolnomyślicielstwo i tolerancję – wolterianizm.
- Bajki - opracowanie