Oświecenie

• Informacje wstępne

Ramy czasowe

Periodyzacja epoki oświecenia, podobnie jak wielu innych okresów dziejów, możliwa jest dzięki analizie przemian gospodarczych, kulturowych i społecznych zachodzących w Europie. Jedną z ważniejszych postaw, które przyczyniły się do zmiany obowiązujących ówcześnie tendencji, było negowanie istniejącego systemu politycznego. Podważenie autorytetu monarchy (zabicie króla Anglii Karola I w 1649 roku) oraz krytyczny stosunek do władzy kościelnej, były pierwszymi sygnałami zapowiadającymi zmianę światopoglądu. Na jego nowy kształt wpłynął również rozwój wiedzy przyrodniczej (wydanie w 1687 roku tekstu Izaaka Newtona pt. Matematyczne zasady filozofii naturalnej), która wyjaśniała zagadnienia natury bez odwoływania się do religii. Nowe tendencje kształtowały się u schyłku XVII wieku (umownie okres ten uznawany jest za początek epoki oświecenia), ich rozkwit przypada na XVIII wiek. Omawiana epoka, w dziejach kultury europejskiej, trwała do początku XIX stulecia. W trakcie jej trwania zanegowano autorytet religii oraz absolutyzmu, narodził się kapitalizm, rozwijały się różne dziedziny nauki (czego konsekwencją było wynalezienie termometru, spadochronu, balonu), walczono z zabobonami i zacofaniem.

Historycy literatury wskazują na nieco inne ramy chronologiczne oświecenia w Polsce. Ze względu na ogromną niejednolitość tej epoki, wprowadzają jej wewnętrzny podział na trzy okresy. Początek polskiego oświecenia datuje się na lata 40-te XVIII wieku. Pierwszy wyróżniany okres, nazywany „czasami saskimi”, trwał do 1764 roku (przez niektórych badaczy literatury uznawany jest za schyłkową fazę baroku). Działania ówczesnych ludzi, prezentujących nowy światopogląd (Stanisław Konarski, bracia Załuscy), ukierunkowane były na reformowanie szkolnictwa oraz prawa. Lata 1769-1795 stanowią ramy czasowe dojrzałego okresu zwanego fazą „stanisławowską”. Jest to czas rozkwitu kultury i instytucji kulturalno-oświatowych, przy jednoczesnym upadku politycznym ojczyzny, która została zniewolona. Schyłkowy okres trwał od 1795 do 1822 roku. Daty te mają ogromne znaczenie w historii dziejów Polski oraz historii literatury, bowiem pierwsza przypomina o trzecim rozbiorze państwa, a druga jest rokiem wydania dzieła Adama Mickiewicza Ballady i romanse, w którym autor zanegował oświeceniowy światopogląd.

Nazwa epoki

Termin „oświecenie” wywodzi się z niemieckiego Aufklarung (rozjaśnienie). Do jego spopularyzowania przyczyniło się dzieło Immanuela Kanta Co to jest oświecenie, w którym autor wyjaśnia, że „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem”. Cytat ten wskazuje na dążenia przedstawicieli nowego nurtu myślowego, którzy pragnęli rozwoju intelektualnego jednostki oraz jej usamodzielnienia. Termin ten rozpowszechnił się wśród europejczyków (szczególnie w Polsce i Rosji), chociaż nie był jedynym ówcześnie używanym. Inne, popularne w krajach europejskich, również podkreślały znaczenie rozumu człowieka. W Anglii stosowano wyrażenie „wiek rozumu”, we Francji „wiek filozofów” i „wiek świateł”, ponadto funkcjonowały również nazwy „okres racjonalizmu” i „wiek klasycyzmu”.

• Pojęcia związane z epoką

Empiryzm

Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.

Deizm

Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Wśród znanych deistów wspomnieć należy Diderota i Woltera.

Ateizm

Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor Encyklopedii).

Krytycyzm

Postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.

Libertynizm

Ruch umysłowy, który nawiązywał do renesansowego humanizmu. Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie. Powstał w XVII stuleciu we Francji i kwestionował autorytet Kościoła, nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych.

Racjonalizm

Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 – 1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

Utylitaryzm

Inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie.

Sensualizm

Pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.

• Najważniejsze wydarzenia historyczne

Europa

• 1715 – zmarł Ludwik XIV (Król Słońce)
• 1789 – początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej
• 1793 – ścięcie Ludwika XVI
• 1799 – Napoleon Bonaparte konsulem Francji
• 1804 – Napoleon Bonaparte cesarzem Francji
• 1812 – Napoleon wyrusza na podbój Rosji

Polska

• 1735-1763 – Stanisław Leszczyński królem Polski
• 1764-1795 – panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
• 1768-1772 – konfederacja barska
• 1772 – kasata zakonu jezuitów; I rozbiór Rzeczypospolitej
• 1788-1792 – Sejm Wielki
• 1791 – Konstytucja 3 maja
• 1792 – konfederacja targowicka
• 1793 – II rozbiór Polski
• 1794 – insurekcja kościuszkowska
• 1795 – III rozbiór Polski
• 1797 – powstanie Legionów we Włoszech
• 1807 – utworzenie Księstwa Warszawskiego

• Filozofia

Fakt, że epoka oświecenia bywa również fakultatywnie nazywana „wiekiem filozofów”, wskazuje na ogromny wpływ ówczesnych myślicieli. Filozofia francuskiego oświecenia była antyfeudalna i krytykowała autorytet religii, a angielskie myślicielstwo bazowało na światopoglądzie Franciszka Bacona (1561-1626). Warto jeszcze wspomnieć Kartezjusza, który wprawdzie tworzył wcześniej, jednakże jego przekonania były dla wielu źródłem inspiracji.

Wolter (Francis Marie Arouet)

Był jednym z najbardziej znanych myślicieli epoki. Francuski filozof opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa, a także uznaniem zasady, że każda jednostka może mieć własne przekonania (idea swobody myśli), o czym świadczą jego słowa: „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”. Wolter był racjonalistą i przeciwstawiał się fanatyzmowi religijnemu. Jako deista wierzył w istnienie Boga, który jest najwyższą instancją, twierdził nawet, że „jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyśleć”, jednak uważał, że jest On jedynie Stwórcą, który nie ingeruje w funkcjonowanie swego dzieła. Swoje stanowisko zaprezentował za pomocą metafory świata jako zegara, który został nakręcony, by móc chodzić. Pisał bowiem: „Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”. Wolter swoje poglądy zamieścił w tekstach filozoficznych, np. Listy filozoficzne (1734), Słownik filozoficzny (1764) i powiastce filozoficznej zatytułowanej Kandyd, czyli optymizm (1759). Świat przedstawiony, w takim gatunku literackim, jest jedynie odzwierciedleniem głównej myśli światopoglądowej, która w utworze pełni rolę nadrzędną.

Denis Diderot

Postulował zwrócenie uwagi na naturę i nauki przyrodnicze. To właśnie na podstawie obserwacji świata przyrody wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje, bowiem nie ma tam śladów Jego działania. Według filozofa, społeczeństwa, które oddalają się od natury, są skazane na cierpienie, dlatego że to właśnie w świecie przyrody można odnaleźć podstawy moralności. Filozof zasłynął przede wszystkim jako współautor Encyklopedii. Dzieło to miało charakter subiektywny, było bardzo popularne w wielu państwach Europy i stanowiło swoisty wyznacznik dla wielu intelektualistów epoki. Encyklopedia składała się z 28 tomów, w których zawarto nie tylko powszechnie popularne poglądy, ale także wiadomości o najnowszych wówczas zdobyczy techniki i wiedzy. Wśród licznego dorobku pisarskiego należy wspomnieć powiastkę filozoficzną zatytułowaną Kubuś Fatalista i jego pan.

Immanuel Kant

Ten niemiecki myśliciel był wielką indywidualnością oświecenia. Jego filozofia transcendentalna miała innowacyjny charakter. Kant głosił bardzo rygorystyczne przekonania dotyczące moralności (imperatyw kategoryczny – ogólna zasada moralna). Jedna z najdonioślejszych opinii na ten temat została zawarta w zdaniu: „Niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie”

John Locke

Według tego filozofa, człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (tabula rasa), która w trakcie życia jest zapisywana. Locke uważał, że doświadczenia i wychowanie kształtują człowieka, mają wpływ na jego poglądy i zachowanie. Wskazywał na dwa sposoby zdobywania doświadczenia. Pierwszy wynika z oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych, drugi to doświadczanie samego siebie (refleksje o sobie).

Jean – Jacques Rousseau

Był wielkim przeciwnikiem cywilizacji. To w postępie i uspołecznieniu jednostki upatrywał źródeł zła. Rousseau uważał, że z natury pochodzi wszelkie dobro, co odzwierciedlają jego słowa: „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”. Wbrew, powszechnie panującemu w epoce, kultowi rozumu ludzkiego, twierdził, że to serce ma nadrzędną wartość. Był twórcą sentymentalizmu oraz autorem bardzo wówczas poczytnego dzieła Nowa Heloiza.

• Kultura i sztuka

W sztuce oświecenia (malarstwie i architekturze) współwystępowały dwa style – rokoko i klasycyzm. Ten pierwszy nurt jest często klasyfikowany jako faza przejściowa między tendencjami barokowymi a oświeceniowymi. Dominował w latach ok. 1720-1770. Charakteryzował się zamiłowaniem do małych form, ornamentyki roślinnej i miłosnej tematyki. Drugi styl trwał od ok.1770 do1850 roku i nawiązywał do schematu antycznego piękna (harmonia, ład, proporcje).

Architektura

W XVIII wieku nastąpiła ekspansja budownictwa. Powstają zarówno kościoły, jak i teatry. Te pierwsze są najczęściej okrągłe z kopułą znajdującą się w centralnym miejscu. Inspiracją dla architektury było budownictwo antyczne, dlatego też budynki były symetryczne i proste. Pomieszczenia przestrzenne, malowane na biało, z dużymi oknami. Na polskim gruncie osobliwością są dworki. Do najciekawszych architektonicznych konstrukcji zaliczyć możemy budowle takich twórców, jak:

• Jakub Fontana – pałac Potockich znajdujący się w Radzyniu Podlaskim (rokoko);
• Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff – pałac Sanssouci w Poczdamie (rokoko);
• Dominik Merlini – Pałac na Wodzie w Łazienkach – Warszawa (klasycyzm);
• Jakub Kubicki – Belweder w Warszawie (klasycyzm).

Rzeźba

Inspiracją dla twórców oświecenia były rzeźby antyczne, dlatego też artyści XVIII stulecia przedstawiali nagą lub tylko lekko przysłoniętą postać ludzką, której twarz wyrażała błogi spokój. Najczęściej uwieczniano postaci z mitologii lub osoby, które ówcześnie pełniły znaczące funkcje w państwie. Najpopularniejszymi twórcami byli:

• Antonio Canova – Napoleon, Wenus;
• Bertel Thorvaldsen – Amor, Psyche, Apollo;
• Jakub Tatarkiewicz – Omdlewająca Psyche, Popiersie Aleksandra I.

Malarstwo

W przeciwieństwie do tendencji obowiązujących w epoce poprzedzającej oświecenie, kiedy to dominował ruch, w malarstwie klasycyzmu dużą popularność zyskały wystudiowane portrety. Obrazy, wpisujące się w ten nurt, charakteryzowała harmonijna kompozycja. Ponadto ich tematyka często nawiązywała do mitologii. Malarstwo rokokowe charakteryzowało się zamiłowaniem do miniatury i uwiecznianiem miłosnych scenek. Najwybitniejszymi malarzami oświeceniowymi byli:

• Antonie Watteau – Obojętny, Odjazd na Cyterę, Święto miłości, Sąd Parysa (rokoko);
• Jan Piotr Norblin – Jasełka polskie, Kabalarka (rokoko);
• Jacques – Luis David – Portret konny St. Kostki Potockiego, Śmierć Marata (klasycyzm);
• Marcello Bacciarelli – Portret własny w brązowym fraku, Portret Króla z klepsydrą (klasycyzm);

Muzyka

Jednym z ważniejszych wydarzeń oświecenia, związanych z tą dziedziną życia artystycznego, była reforma opery (K.W. Gluck). Ponadto nastąpiła ekspansja muzyki instrumentalnej oraz operowej. Wśród słuchaczy szerzyła się moda na koncerty w specjalnie przygotowanych salach, a także w domach prywatnych (do tej pory grane były w kościele lub na dworach). Znani kompozytorzy oświecenia to: Karol Filip Emanuel Bach, Johan Christian Bach, Krzysztof Wilibald Gluck, Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven.

Literatura

W literaturze oświecenia współwystępowały trzy prądy. Klasycyzm był dominującym nurtem w ówczesnej literaturze. Odzwierciedlał założenia bardzo popularnego w tej epoce filozofa, Kartezjusza, zgodnie z którymi to, co chce uchodzić za prawdziwe, powinno być jasne i proste. Dlatego też dążenia twórców były ukierunkowane na przekazanie uniwersalnych prawd w nieskomplikowanej formie. Głównym teoretykiem klasycyzmu był Mikołaj Boileau, który w dziele Sztuka poetycka zamieścił wskazówki, jakimi powinni się kierować poeci. Autor wskazywał na zasługi starożytnych w sklasyfikowaniu pojęcia piękna. Sztuka powinna naśladować rzeczywistość, dlatego twórca musi zrezygnować z wszelkich dziwacznych i niezrozumiałych środków stylistycznych. Kategoria mimesis była jednym z podstawowych wyznaczników literatury. Język miał być z założenia komunikatywny, bowiem literatura miała mieć charakter dydaktyczno-moralizatorski (spełniała funkcje utylitarne). Na gruncie polskim ten wyznacznik był szczególnie respektowany. Bowiem dzieła polskiego oświecenia były bardzo zaangażowane w sprawy kraju, co ma bezpośredni wpływ na rozwój publicystyki (por. pkt 6 niniejszej pracy). Wśród twórców klasycyzmu należy wymienić:

• Ignacego Krasickiego Bajki, Satyry, Myszeida;
• Franciszek Bohomolec Pan dobry;
• Franciszek Dmochowski Sztuka rymotwórcza.

W klasycyzmie europejskim szczególne miejsce zajęła proza. Jej rozkwit miał miejsce w Anglii i Francji. Do najpopularniejszych dzieł ówczesnego okresu zaliczamy przygodową książkę Daniela Defoe Przypadki Robinsona Kruzoe. Pisarz stworzył nowy typ powieści przygodowej, której bohater zostaje odcięty od znanego sobie świata i jest samotnym rozbitkiem (robinsonada). Innym przykładem utworu, który był oparty na motywie podróży i zyskał ogromną popularność, był tekst Jonatana Swifta Podróże Guliwera. Powieść obfitowała w filozoficzne wątki. Wśród licznych prozaików, warto również wymienić nazwiska takich pisarzy jak:

• Henry Fielding Historia życia Toma Jonesa;
• Aleksander Pope Pukiel włosów ucięty (inny tytuł: Lok porwany).

Estetyka ładu i harmonii, jaką prezentował klasycyzm, budziła wiele kontrowersji. Poddawano w wątpliwość wizję świata uporządkowanego. Uważano, że jeżeli poznajemy rzeczywistość poprzez zmysły i doświadczenie (empiryzm), to każdy z nas poznaje ją zgoła inaczej (mamy inne doświadczenia, różnie odbieramy bodźce zewnętrzne, zależnie od naszego nastroju, itd.). Zatem nie istnieje uniwersalna rzeczywistość i dlatego możemy mówić o licznych, często wewnętrznie sprzecznych, światach. Źródeł owych konfliktów przedstawiciele sentymentalizmu, kolejnego prądu literackiego, upatrywali w odejściu człowieka od świata przyrody. Nurt ten był opozycyjny względem klasycyzmu. Zamiast kultu rozumu, gloryfikowali sentymentaliści świat ludzkich uczuć, a pochwałę dobrodziejstw kultury zastępowali zachwytem nad pięknem przyrody. Wewnętrzne przeżycia i natura są najczęściej podejmowanymi tematami dzieł przedstawicieli tego nurtu. Taka treść utworu generowała nowy typ bohatera, który był człowiekiem wrażliwym, ufającym bardziej swoim uczuciom, aniżeli rozumowi. Podmiot ujawnia namiętności, które nim targają, jest zazwyczaj nieszczęśliwie zakochany. Najchętniej stosowanymi gatunkami w tym nurcie były powieść sentymentalna oraz sielanka. Nazwa prądu wywodzi się z tytułu powieści Laurence`a Sterne`a Podróż sentymentalna. Dzieło, będące literackim subiektywnym dziennikiem, obnażyło wrażliwą naturę podróżnika. Przedstawicielami sentymentalizmu byli:

• Jean – Jacques Rousseau Nowa Heloiza;
• Franciszek Karpiński Tęskność na wiosnę, Laura i Filon;
• Franciszek Dionizy Kniaźnin Dwie lipy, Dwie gałązki.

Trzecim prądem literackim było rokoko. Tematyka utworów powstałych w tym nurcie również wiązała się z miłością, jednak w przeciwieństwie do sentymentalizmu, była to miłość zmysłowa, namiętna. Jednak to nie temat był głównym wyznacznikiem tej literatury (wszak pisano również np. o filiżance). Ważniejszym elementem pisarstwa rokokowego była forma tekstu, która powinna wzbudzić swoją kunsztowną budową zachwyt. W przeciwieństwie do klasycyzmu, teksty miały cieszyć odbiorcę, pełnić jedynie funkcję rozrywkową, a nie utylitarną, dlatego były pozbawione treści ideologicznych. Przedstawicielami rokoka byli:

• Choderlos de Laclos Niebezpieczne związki;
• Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie;
• Dionizy Kniaźnin Erotyki.

Walka o nowy kształt państwa

Burzliwe dzieje historyczne Polski (por. pkt. 3 niniejszej pracy) były bezpośrednią przyczyną wielopłaszczyznowego zaangażowania postępowych działaczy w sprawy państwa. Działalność instytucji kulturalno-oświatowych rozwinęła się dzięki inspiracji i opiece króla Stanisława Augusta. Warto jednak pamiętać, że już wcześniej podejmowano działania, które wynikały z troski o losy ojczyzny. Oświeceniowi patrioci pragnęli zreformować szkolnictwo, kładli duży nacisk na czystość języka polskiego (walka z makaronizmami) oraz chcieli, by szkoła nie tylko kształciła, lecz także wychowywała świadomych obywateli. Krytykując np. sarmackie zacofanie, posługiwali się tekstami, które jednocześnie bawiły i kształtowały pożądane postawy.

Instytucje kulturalno-oświatowe

• Collegium Nobilium 1740;
• Biblioteka Publiczna braci Załuskich 1747;
• Monitor 1765-1785;
• Szkoła Rycerska 1765;
• Obiady czwartkowe od 1771;
• Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770-1777;
• Komisja Edukacji Narodowej 1773;
• Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych 1775;
• Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1800.

Teatr Narodowy

W ówczesnych czasach teatr pełnił bardzo doniosłą funkcję społeczną. Został założony z inicjatywy króla w 1765 roku. Otwarcie „sceny narodowej” miało ogromne znaczenie, bowiem do tej pory ta dziedzina sztuki była dostępna jedynie dla wybranych (jako instytucja dworska). Komedie, bardzo wówczas popularne, ośmieszały wady sarmatów, gromiły głupotę. Do najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych ludzi teatru należą:

• Franciszek Bohomolec Małżeństwo z kalendarza, Monitor;
• Wojciech Bogusławski Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale;
• Franciszek Zabłocki Zabobonnik, Sarmatyzm;
• Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła.

Publicystyka

Ze względu na rozwój czasopiśmiennictwa publicystyczne teksty docierały do coraz to liczniejszej grupy odbiorców. Popularność tych utworów możemy tłumaczyć tym, że podejmowano w nich najbardziej aktualne tematy, które, ponieważ były poważne i wiązały się z utratą niepodległości, wzbudzały duże zainteresowanie. Teksty publicystyczne zawierały programy polityczne (stosunek autora do liberum veto, władzy wykonawczej, sejmu itd.) i wskazówki dotyczące naprawy państwa. Dzieła te cieszyły się szczególnie dużym zainteresowaniem w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Do najważniejszych publicystów epok oświecenia zaliczamy:

• Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie;
• Hugo Kołłątaja Prawo polityczne narodu polskiego;
• Stanisława Staszica Przestrogi dla Polski.

Kontynuacje i nawiązania

Romantyzm

• Adam Mickiewicz Dziady;
• Aleksander Fredro Zemsta;
• Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy;

• Pozytywizm
• Rozwój dramatu mieszczańskiego zapoczątkowanego w XVIII wieku:
• Aleksander Świętochowski Nieśmiertelne dusze, Niewinni;
• Michał Bałucki Grube ryby, Dom otwarty;

Młoda Polska

• Rozwój dramatu mieszczańskiego zapoczątkowanego w XVIII wieku:
• August Kisielewski W sieci;
• Tadeusz Rittner W małym domku;
• Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej;

XX-lecie międzywojenne

• Wacław Berent Nurt, Diogenes w kontuszu;
• Konstanty Ildefons Gałczyński Filon i Laura wersja nowa;
• Jarosław Iwaszkiewicz Oktostychy – tomik (neoklasycyzm);
• Jan Lechoń Kniaźnin i żołnierz;
• Czesław Miłosz Trzy zimy – tomik (neoklasycyzm);
• Maria Pawlikowska – Jasnorzewska Laura i Filon;
• Leopold Staff Śladem stopy antycznej (neoklasycyzm);

Współczesność

• Konstanty Ildefons Gałczyński Grób Krasickiego;
• Zbigniew Herbert Wilk i owca;
• Mieczysław Jastrun Pijaństwo, W Puławach;
• Stanisław Lem Bajki robotów;
• Czesław Miłosz Do Jonathana Swifta, Piosenka pasterska, Zaklęcie;
• Halina Poświatowska Nad Heloizą I, Nad Heloizą II, Nad Heloizą III;
• Wisława Szymborska Odkrycie;
• Władysław Terlecki Drabina Jakubowa;
• Wiktor Woroszylski Poseł Rejtan.

Bibliografia przedmiotowa

• Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.
• W. Tatarkiewicz, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku, Warszawa 1996.