Tło historyczne
Pod koniec lat osiemdziesiątych XVIII wieku Rzeczpospolita była osłabiona. Niestabilnie kształtowała się zarówno jej wewnętrzna sytuacja społeczno-polityczna, jak i stosunki z państwami ościennymi. W kraju panował chaos spowodowany wypaczeniem złotej wolności szlacheckiej i idącym za tym zwiększaniem wpływów przez magnaterię. W 1772 roku Rosja, Prusy i Austria dokonały I rozbioru Polski, zmniejszając jej terytorium o ponad dwieście tysięcy kilometrów kwadratowych (dla porównania – obecnie kraj ma powierzchnię ponad trzystu dwudziestu tysięcy kilometrów kwadratowych). Ponadto rozbiór sprawił, że Rzeczpospolita stała się uzależniona od Rosji.
W tym też czasie, pod wpływem płynących z zachodu wzorców oraz działań króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego zwolenników, dorosło pokolenie oświeconych obywateli. Mieli oni gruntowne wykształcenie, wpojony patriotyzm i byli rządni zmian w państwie. Do takiego stanu przyczyniło się wcześniejsze funkcjonowanie między innymi: Komisji Edukacji Narodowej, Szkoły Rycerskiej, czasopism „Monitor” oraz „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.
Lata 1788–1792 to czas trwania w Warszawie sejmu, dzięki któremu przeprowadzona została próba reformy, pogrążonego w chaosie anarchii szlacheckiej, państwa polskiego. Nazywany jest on Sejmem Wielkim lub Sejmem Czteroletnim. Najwznioślejsze jego dzieło stanowiło uchwalenie Konstytucji 3 maja. Była ona pierwszym w Europie (jeśli nie liczyć dokumentu z Korsyki), a drugim na świecie, po konstytucji Stanów Zjednoczonych, nowoczesnym dokumentem regulującym ustrój prawny państwa.
W czasie trwania Sejmu Wielkiego posłowie byli podzieleni na dwa stronnictwa. Pierwsze z nich (związane z królem) dążyło do wprowadzenia reform. Składało się z oświeconych obywateli. Głównym jego przedstawicielem był wybitny polityk i publicysta, Hugo Kołłątaj. Należeli do niego również działacz polityczny, naukowiec i pisarz, Stanisław Staszic czy Julian Ursyn Niemcewicz. Głównymi punktami programu obozu reform były: uniezależnienie się od Rosji, zwiększenie liczebności polskiej armii, zniesienie wolnej elekcji i liberum veto. Przeciwnikami reform było natomiast stronnictwo konserwatywne. Kierowali nim przeciwni zmianom magnaci. Obóz ten dążył do powstrzymania reform, które mogły zagrozić prywatnym interesom jego przedstawicieli. Aby zaskarbić sobie przychylność i poselskie głosy niewykształconej części szlachty, odwoływano się do ideałów wypaczonej kultury sarmackiej.
Teatr – medium poglądów politycznych
W epoce oświecenia w Rzeczpospolitej rozwijał się teatr. Przestał on być rozrywką przeznaczoną tylko dla najbogatszych i stał się popularny wśród mieszkańców większych miast (a zwłaszcza Warszawy). O ile wcześniej teatry mieściły się na dworach magnackich, tak w 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego została zbudowana pierwsza scena dostępna dla wszystkich – Teatr Narodowy. Teatr był dla króla ważny, ponieważ pragnął on uczynić z Warszawy stolicę pod względem kulturalnym równą innym stolicom europejskim. Ponadto w czasach szkolnych sam występował na scenie. Ludzie oświecenia specyficznie dla swojej epoki pojmowali rolę teatru. Było to dla nich miejsce służące do propagowania oświeceniowych postaw i modelu społeczeństwa. Przedstawienia teatralne miały ogromną siłę oddziaływania na opinię publiczną. Docierały do szerokiego grona odbiorców, zaś propagandowe treści przekazywane były za pomocą bezpośrednio wypowiadanych słów i odwoływały się do emocji widzów. Mogli je zatem zrozumieć również ci, którzy nie potrafili pisać i czytać. Do oświeceniowych celów ze sztuk scenicznych szczególnie pasowała komedia. Dlatego też ten gatunek najbardziej w epoce się rozwinął. Pełną świadomość tego miał autor Powrotu posła, który w przedmowie do czytelnika napisał:
Wady ludzkie, w całej swojej wystawione śmieszności, prędzej niejednego poprawiły, niż czytanie zgłębiających tychże wad filozoficznych traktatów. Śmieszność najstraszniejszą jest dla miłości własnej bronią i taka jest bojaźń onej, iż częstokroć ludzie wolą być godni nagany, aniżeli śmiechu. Stąd sztuki teatralne, mające za cel poprawienie obyczajów, za pożyteczne uznane i we wszystkich oświeconych krajach zachęcane były.
Życie, poglądy polityczne i twórczość Niemcewicza
Julian Ursyn Niemcewicz pochodził z bogatej rodziny szlacheckiej. Od młodości wychowywano go w duchu patriotycznym. Jego rodzina związana była z rodem Czartoryskich. Jako młodzieniec pobierał nauki w Szkole Rycerskiej. Poza tym wiele podróżował po Europie.
Podczas trwania Sejmu Wielkiego Niemcewicz brał w nim udział jako poseł inflancki. Będąc człowiekiem wykształconym, oczytanym oraz jednocześnie gorącym patriotą, widział konieczność działania i poprawy sytuacji kraju. Opowiadał się więc po stronie obozu reform. Był ponadto jednym z członków grupy biorącej udział w pracach nad przygotowaniem projektu Konstytucji 3 maja.
Poza działalnością polityczną, Niemcewicz zajmowała się także pisarstwem. Jest autorem dramatów (Powrót posła, Kazimierz Wielki), napisał zbiór pieśni patriotycznych Śpiewy historyczne. Tworzył wiersze i pamflety (na przykład Na hersztów targowickich). Zajmował się także bajkopisarstwem (na przykład Krety czy Gmach podupadły). Pozostawił po sobie również liczne pamiętniki.
Wydanie i wystawienie utworu
Zdarzenia przedstawione w Powrocie posła zostały powiązane z aktualną dla autora sytuacją polityczną. Niemcewicz podczas posiedzenia sejmu wygłosił mowę o treści zbliżonej do przekazu zawartego w sztuce. Miało to miejsce 16 września 1789 roku. Zatem materiał na treść utworu autor miał przygotowany na długo przed jego napisaniem. Samą sztukę Niemcewicz pisał szybko, w pośpiechu, jednocześnie biorąc udział w obradach sejmowych. Praca nad nią zajęła mu prawdopodobnie kilkanaście dni. Rozpoczął ją na początku, a zakończył być może przed 18 października 1790 roku (tego dnia podjęto uchwałę o tym, aby nie wprowadzać przerwy w obradach, a treść utworu dzieje się właśnie podczas tej przerwy). Na końcu utworu widnieje jednak adnotacja autora mówiąca, że praca nad utworem została zakończona 7 listopada 1790 roku. Więc albo Niemcewicz do tego czasu wykonywał tylko poprawki, albo pisał utwór, nie biorąc pod uwagę zmieniającej się sytuacji wokół niego. Równie szybko utwór został wydrukowany i wystawiony. Do rąk czytelników trafił już 9 listopada. Niebawem też wystawiono go na deskach Teatru Narodowego, którym kierował wówczas Wojciech Bogusławski. W przedstawieniu wystąpiły ówczesne gwiazdy komediowe, między innymi Karol Świerzawski jako Starosta. Druk utworu miał z zamierzenia być agitacją skierowaną do tych, którzy wybierać będą posłów zasiadających w sejmie po przerwie. Natomiast wystawienie teatralne miało trafiać zwłaszcza do tych posłów właśnie.