Poezja Kasprowicza - Krzak dzikej róży w Ciemnych Smreczynach

Typ liryki

Krzak dzikiej róży realizuje model liryki pośredniej. Dominuje w tym cyklu sonetów tendencja opisowa, przedstawiająca pejzaże Tatr o różnej porze dnia. Zarysowana zostaje też subtelnie określona sytuacja liryczna – relacja krzaku dzikiej róży do powalonej przez „tchnienie burzy” limby.

Podmiot liryczny i jego kreacja

Podmiot liryczny nie ujawnia się w utworze wprost. Daje jedynie wyraz swoim obserwacjom oraz refleksjom. Mimo to możemy zauważyć, że zmienia się sposób opisu – z bardzo wyciszonego, kontemplacyjnego na coraz bardziej dynamiczny, wzniosły, pełen patosu – o czym mogą świadczyć liczne wykrzyknienia w III i IV części wiersza. A zatem podmiot liryczny, choć ukryty, demonstruje swoje uczucia.

Sensy utworu

Utwór zbudowany został na zasadzie czytelnego przeciwstawienia. W każdym z sonetów przywołane zostają mianowicie niezmiennie dwa obrazy – krzaku dzikiej róży oraz leżącej obok niego limby. Zmieniają się jedynie okoliczności opisu, pogoda, pora dnia, towarzyszące owej dwójce „bohaterów lirycznych” zjawiska. Zarówno różę, jak i limbę można odczytywać na kolejnych płaszczyznach znaczeń – stanowią bowiem one kunsztowne symbole. W dosłownym rozumieniu zostają przedstawione dwie rośliny w skrajnie odmiennych stadiach rozwoju. Róża dopiero rozkwita, jej „krwawy pąs” wyraźnie odróżnia się od szarych skał, rośnie samotnie wśród bujnych traw, na podmokłej turni, niejako przytula się do skalnych ścian, lśni w słońcu, wzrasta śmiało pomimo pobliskich zielsk, na jej liściach błyszczy się wieczorna rosa. Co innego limba – leży ona zwalona przez burzę tuż obok kwitnącej róży; jest próchniejąca, jej konary zaczyna już porastać pleśń, spadają na nie krople deszczu przyspieszające rozkład drzewa. Tym samym rośliny te są ze sobą skontrastowane. Róża ma przed sobą jeszcze całe życie, zaś czas limby już się powoli kończy. Na tym jednak nie koniec – Kasprowicz czyni różę i limbę wieloznacznymi symbolami. Ta pierwsza przywołuje sobą takie wartości jak witalizm, chęć życia, zdrowie, hart, bujną wegetację. Z drugiej strony jej wciskanie się w skałę, tulenie się do niej, liczne chwasty tuż koło niej oraz spróchniałe drzewo przypominać mają o kruchości istnienia, życia… Limba jest symbolem końca, śmierci, umierania, starości, rozkładu, ale też dawnej potęgi i siły. Niegdyś wznosiła się szumnie w niebo. Niegdyś krople spadały z jej liści w dół, dziś spadają na jej pień. Wydaje się też, że owe dwa symbole należy również zestawić ze sobą w kontekście minionej burzy. Struchlała, krucha, tuląca się, rosnąca samotnie róża przetrwała ją, zaś majestatyczna, dumna limba padła i teraz ginie. A zatem nie zawsze większy, silniejszy wyjdzie zwycięsko z pojedynku z nieodgadnionymi prawami przyrody, może Boga…?  Wiersz obok oczywistego symbolizmu, zbliża się też do impresjonizmu. Można wręcz powiedzieć, że jest przeniesionym do tomiku poetyckiego obrazem malarskim. Jak inaczej tłumaczyć bowiem ową różnorodność barw górskiego krajobrazu, niesamowitą grę barw czy światła i cienia uchwycone o różnych porach dnia? Impresjonistyczne w swojej wymowie są też liryzm, niezwykła nastrojowość utworu, spowolniona, nieco senna narracja. Wyraźnie widać starania podmiotu lirycznego, który usiłuje oddać ulotność chwili, zmienność i nietrwałość tego górskiego krajobrazu, ale i jego piękno.

Gatunek literacki

Krzak dzikiej róży to cykl czterech sonetów. To często spotykany w modernizmie gatunek literacki. Za najbardziej wyszukaną formę uchodzi zwłaszcza ułożenie kilku sonetów w cykl – co właśnie robi Kasprowicz. Pojedyncze wiersze zachowują wówczas swoją autonomię, a mimo to ściśle wiążą się ze sobą.

Kontynuacje i nawiązania

Motywy impresjonistyczne w literaturze spotykamy w następujących utworach:

• P. Verlaine, Sztuka poetycka;
• K. Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych;
• K. Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej;
• S. Żeromski, Ludzie bezdomni (subtelnie cieniowane stany emocjonalne postaci);
• W. S. Reymont, Chłopi (opis zjawisk przyrodniczych i odczuć bohaterów);
• S. Wyspiański, Wesele.

Bibliografia przedmiotowa

• J. J. Lipski, Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891-1906, Warszawa 1975.