Typ liryki
Lament to utwór Tadeusza Różewicza z tomu Niepokój z 1947 roku. Należy do liryki bezpośredniej.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot jest pierwszoosobowy. Wskazują na to liczne czasowniki („zwracam się”, „nie jestem”, „mam”, „nie wierzę”). Zwraca się do szerokiego grona odbiorców, których wymienia w pierwszych wersach. Przedstawia siebie jako człowieka w młodym wieku, ale o wielkim bagażu doświadczeń życiowych. Okazuje się, że ma on dopiero dwadzieścia lat, a zdążył już przeżyć sześcioletnie okrucieństwa wojny. Świadczy to o jego przynależności do pokolenia Kolumbów, a co za tym idzie, wypowiada się nie tylko w swoim imieniu, ale w imieniu wszystkich swoich rówieśników, którzy znaleźli się w podobnej do jego sytuacji.
Sensy utworu
Przedstawiciele pokolenia Kolumbów zostali wskutek wojny pozbawieni istotnego etapu swojego życia. Nie przeżyli oni młodości. Wojna zaskoczyła ich w wieku, w którym zaczynali w nią wchodzić i zmusiła do natychmiastowego dorośnięcia. Doprowadziło to do tragedii. Spowodowało utratę wiary w tradycyjny system wartości i duchowe skrzywdzenie. Sytuują się oni poza wcześniej wytworzoną kulturą i pojmowaniem historii. Ich świat wartości moralnych został zaburzony do tego stopnia, że zaprzeczają dogmatom wiary chrześcijańskiej (ostatnie trzy wersy wiersza). Nie potrafią dostrzec piękna otaczającego ich świata („nieba”, „ptaka”, „róży”, „Świętego Franciszka”), a w wojnie nie widzą czynów bohaterskich („Achillesa”, „Hektora”). Bardziej niż do ludzi, podobni są do zwierząt – mają nozdrza („buchał w nozdrza opar krwi”), nie nosy. „Lament” to właśnie biadanie nad określonym przez przeżycia wojenne losem pokolenia Kolumbów.
Budowa i język utworu
Utwór określić można jako wiersz wolny. Bardziej szczegółowo – utrzymany jest w konwencji poetyckiej charakterystycznej dla utworów Różewicza (tak zwany wiersz różewiczowski). Nie ma formy wiersza w klasycznym znaczeniu. Tekst podzielony został na strofy (pięć) o różnych ilościach wersów. Wersyfikacja nie podlega systematyce, środki stylistyczne są proste i nieliczne. Spowodowane jest to założeniem autora, że po tragedii wojny wiersz w tradycyjnej formie nie ma już prawa istnieć.
Podmiot wypowiada się przy użyciu języka prostego, stylizowanego na potoczny, odpowiadającego przekazywanym treściom. Składnia wiersza cechuje się eliptycznością. Wersy są jakby pociętymi częściami zdań, odwzorowując w ten sposób mowę potoczną. Na przykład w
Nie jestem młody / niech was smukłość mego ciała / nie zawodzi
występuje przestawienie orzeczenia i brakuje spójników łączących poszczególne części wypowiedzi. Jednak mimo formowania języka poetyckiego na potoczny i ubogości środków stylistycznych (nie występują na przykład rymy), pojawiają się one. Występują powtórzenia zaprzeczeń („ani”, „ni”, „nie wierzę”), podkreślające negacyjny sens utworu oraz jednocześnie eksponujące bezsilność podmiotu wobec sytuacji, w której się znalazł. Pojawia się powtórzenie („Nie jestem młody”), nabierające w tekście semantycznej wartości lejtmotywu. Dzięki niemu wiersz cechuje się specyficznej rytmiką. Występuje porównanie („ślepy jak miecz”), będące jednak bardziej frazeologizmem niż porównaniem poetyckim. Pojawiają się epitety o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym („tkliwa biel”, „słodka warga”, „śmiech cherubiński”), które jednak ostatecznie zostają połączone ze zwrotami o nacechowaniu negatywnym („jestem mordercą”, „zamordowałem człowieka”), co uwypukla tragizm przedstawionej treści. Znajdujemy także metonimie („czerwonymi palcami”), a nawet metafory („jasność otwartego czoła”).
Bibliografia przedmiotowa
- S. Burkot, Tadeusz Różewicz, Warszawa 1987.
- Z. Majchrowski, „Poezja jak otwarta rana”. Czytając Różewicza, Warszawa 1993.
- K. Wyka, Baczyński i Różewicz, Kraków 1994.