Typ liryki
Wiersz Stanisława Grochowiaka Menuet został zamieszczony w tomie Menuet z pogrzebaczem z 1958 roku. Jest to liryka bezpośrednia, wpisująca się w krąg twórczości turpistycznej i nawiązująca do średniowiecznego motywu danse macabre.
Podmiot liryczny i jego kreacja
W utworze pojawia się pierwszoosobowy podmiot w liczbie pojedynczej. Wskazują na to formy „mi”, „mam”. Zwraca się on do swojej trumienki, zaprasza ją do tańca – makabrycznego tańca śmierci. Należy zatem domyślać się, że podmiot umiera bądź w jego naturę (jak w naturę każdego człowieka) wpisane to, że kiedyś w końcu umrze.
Sensy utworu
Już sam tytuł wiersza Grochowiaka odnosi się do poruszanej tematyki średniowiecznego tańca śmierci. Menuet to powolny, dostojny, francuski taniec dworski grany w umiarkowanym tempie. Takie też jest życie podmiotu lirycznego, zmierzające ku śmierci. Ponadto związek między menuetem i danse macabre widoczne są w rytmie wiersza oraz występujących w nim obrazach, które przypominają figury charakterystyczne dla tego tańca. Pierwszą z nich jest grzeczne zaproszenie partnerki do tańca („Podaj mi rączkę, trumienko”), drugą koło („ruszymy na jednym kole”). Przy tym należy zwrócić uwagę, że samo koło ma tu trojakie znaczenie. Pierwsze – przedstawione powyżej; drugie – dosłownie przytoczone w tekście wiersza (kareta, która zresztą, przez to, że ma baldachim, przypomina karawan, „ruszy na jednym kole”); trzecie – w średniowieczu śmierć porywała ludzi do tańca właśnie w koło. Utwór zawiera przesłanie, że, mimo iż śmierć nieodłącznie łączy się z ludzkim życiem i należy ją oswoić, pojawia się jednak żal, że się umiera. Jak dowiadujemy się w dwóch ostatnich strofach, odczuwa go nawet kornik.
Budowa i język utworu
Utwór składa się z czterech strof. Pierwsze trzy mają po cztery wersy, ostatnia pięć. Występuje regularny układ wersyfikacyjny – jest to dziesięciozgłoskowiec, przy czym większość wersów ma średniówkę po piątej sylabie (5+5) – który zostaje złamany w ostatnim wersie. Trzy pierwsze strofy mają rymy żeńskie, dokładne lub nie, okalające (ABBA), w czwartej zaś układ rymów jest zaburzony (ABCBD). Nieregularnie pojawiają się także rymy wewnętrzne (na przykład: „rączkę” – „trąbkę”, „ruszymy” – „wygnamy”).
Podmiot kreuje rzeczywistość utworu przy pomocy licznych środków wyrazu poetyckiego. Pojawiają się zdrobnienia („rączka”, „trumienka”, „cmentarzyk”), które mają za zadanie oswoić dla człowieka śmierć, sprawić, aby stała się ona czymś niegroźnym. Podobną rolę spełniają epitety. Są one pozytywne czy wręcz sympatyczne lub humorystyczne („wielką ochotą”, „obwisłą szczęką”). Dla zachowania spójności wersyfikacyjnej utworu wprowadzone zostały przerzutnie („Konik / Wędzidło gryzie”, „gdzieś jest cmentarzyk / gdzie przykucniemy”). Pojawia się również personifikacja („trumienka” ma „rączkę”). Występuje także powtórzenie, które ma na celu podkreślenie wymowy wiersza („Jakby żałował”).
Kontynuacje i nawiązania
Utwory, w których występuje motyw tańca, to na przykład:
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią
- Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce
- Wojciech Bogusławski Krakowiacy i górale
- Adam Mickiewicz Pan Tadeusz, Dziady, cz. III
- Aleksander Fredro Śluby panieńskie
- Władysław Reymont Chłopi
- Stanisław Wyspiański Wesele
- Stefan Żeromski Przedwiośnie
- Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy, Nienasycenie
- Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata
- Jerzy Andrzejewski Popiół i diament
- Witold Gombrowicz Ślub
- Sławomir Mrożek Tango
- Tadeusz Kantor Umarła klasa
Bibliografia przedmiotowa
- A. Dworniczak, Stanisław Grochowiak, Poznań 2000.