Motyw Żyda - Motyw Żyda w literaturze

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

W utworze pojawia się postać Jankiela, polskiego Żyda – patrioty. Jest on karczmarzem, a jego gospoda traktowana jest jako miejsce niezwykle ważne, w którym odbywają się i wesela, i polityczne dysputy, i wszelkiego innego rodzaju uroczystości. Jankiel podany jest tutaj za wzór. To bohater będący jednym z organizatorów powstania na Litwie, rozpowszechniający wśród szlachty postawę propolską (przypomina ludziom pieśni patriotyczne). Jest też skutecznym mediatorem, starającym się łagodzić wszelkie konflikty. Jankiel to Żyd wpisany głęboko w polski krajobraz, będący jego integralną częścią i odczuwający tożsamość nie tylko ze swoim rozproszonym narodem, ale przede wszystkim z tym, w którym się wychował.

Cyprian Kamil Norwid Żydowie polscy

W utworze podmiot liryczny zwraca się do narodu żydowskiego:

Ty! Jesteś w Europie – poważny Narodzie

Żydowski – jak pomnik strzaskany na Wschodzie […]

Jest to pochwała Żydów. Poeta koncentruje się na ich dramatycznym losie, na ich rozproszeniu i jednocześnie podziwia za umiejętność życia w takich warunkach i zachowania przy tym bogatej tradycji. Jest też wdzięczny za pomoc w walce, której Żydzi nie szczędzą narodom, na których terytoriach mieszkają. Żydzi pokazani zostali w utworze jako przyjaciele, a jednocześnie jako wzór do naśladowania dla reprezentantów innych narodowości.

Maria Konopnicka Mendel Gdański

Bohaterem noweli jest Mendel, introligator. Jest on człowiekiem dobrym, żyjącym w zgodzie z prawem i innymi ludźmi. Był uczestnikiem powstania styczniowego, razem z innymi Polakami walczył za wolność kraju. Kiedy w mieście zaczyna szerzyć się antysemityzm, Mendel staje się obiektem nienawiści i wyszydzenia. Ludzie nie ukrywają przed nim swojej niechęci, rzucają kamieniami w okna jego domu. Jeden rani Kubusia, wnuka Żyda, co sprawia, że Mendel załamuje się i traci serce dla miasta.

Nowela pokazuje Żyda jako ofiarę rasizmu, jako osobę, która mimo bycia uczciwą, wyrzucona zostaje poza nawias społeczeństwa. To początek antysemityzmu, który największej skali nabierze w czasie II wojny światowej.

Isaac Bashevis Singer Sztukmistrz z Lublina

Głównym bohaterem utworu Singera jest Jasze Mazur. Jest sztukmistrzem, pracującym w cyrku. Z tego powodu, będąc ciągle w trasie, jego życie nie jest ustabilizowane, a wręcz przeciwnie – jest beztroskie i skupione na przyjemnościach. Pojęcie odpowiedzialności czy ustatkowania są dla Mazura obce. Jasza jest ateistą. Skupia się na drobnych miłostkach i wiedzie lekki żywot – do czasu jednak. Zakochuje się w Emilii, Polce. Ich związek nie może przetrwać, należą bowiem do różnych kultur, co zmuszałoby któreś z nich do przystosowania się. Jasza odkrywa, że jest zagubiony.

Powieść porusza temat tożsamości. Zadaje też, fundamentalne dla Żyda, pytanie, czy można się nim nazywać, nie będąc wyznawcą judaizmu. Jasza odrzuca wielowiekowe tradycje i wartości, co prowadzi go do klęski, w akcie pokuty zamurowuje się w kamiennej pustelni.

Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem

Dokument spisany przez Hannę Krall, będący w dużej mierze wywiadem przeprowadzonym z Markiem Edelmanem, lekarzem, opowiada o życiu Żydów w czasie powstania w getcie warszawskim. Getto było obszarem zamkniętym, z którego tylko niektórzy Żydzi mogli wychodzić do pracy, Polacy zaś nie byli doń wpuszczani. Na terenie getta funkcjonował szpital, różnego typu zakłady i policja. Żydzi poddani byli terrorowi niemieckiemu – żyli w ubóstwie i wielkim głodzie. Próba stawienia czoła okupantowi – choć walka z góry skazana była na niepowodzenie – nie udała się. Żydzi pokazani zostali tutaj jako osoby odważne, nieczekające biernie na rozwój sytuacji, próbujące za wszelką cenę ratować swoje życie. Ich heroizm i przeciwstawienie się losowi szykowanemu przez okupanta, wzmocniło tylko tragizm ich losu.

Inne przykłady literackie:

• Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie (obraz Żyda Wiecznego Tułacza)
• Zygmunt Krasiński Nie-Boska Komedia (Żydzi w obozie rewolucjonistów nazywani Przechrztami)
• Bolesław Prus Lalka (Żydzi jako osoby potrafiące robić najlepsze interesy; Szlangbaum, Klejn, Szuman)
• Eliza Orzeszkowa Meir Ezofowicz (saga rodu Ezofowiczów)
• Maria Dąbrowska Noce i dnie (postacie Żydów: Arkuszowej i Szymszela z Korzy)
• Julian Stryjkowski Austeria (Żydzi w pierwszych dniach I wojny światowej)
• Zofia Nałkowska Medaliony (Żydzi w czasie Zagłady)
• Czesław Miłosz Campo di Fiori (Żydzi zamknięci w getcie, na których nikt nie zwraca uwagi)
• Günter Grass Blaszany bębenek (Żyd prowadzi sklep z bębenkami)
• Andrzej Szczypiorski Początek (Żydzi w getcie)
• Wilhelm Dichter Koń Pana Boga (Holokaust z perspektywy dziecka)
• Aleksander Eliasberg Legendy Żydów polskich (zbiór opowieści chasydzkich)