Typ liryki
Wiersz Herberta należy do liryki pośredniej w jej szczególnej odmianie, liryce opisowej.
Podmiot liryczny i jego kreacja
W zasadzie dość trudno określić jednoznacznie, kim jest podmiot liryczny. Z całą pewnością jest to ktoś, kto obserwuje albo wyobraża sobie opisywaną sytuację. Można także powiedzieć, że jest kimś w rodzaju filozofa, snuje refleksje, a pewne sytuacje skłaniają go do przemyśleń. Nic natomiast nie wiadomo o jego płci, wieku czy np. pozycji społecznej i wykształceniu.
Sensy utworu
Herbert we właściwy dla siebie sposób nawiązuje do mitologii, do greckiej bogini zwycięstwa, Nike, która była opiekunką sportowców i wojowników. Głównym tematem tekstu jest śmierć młodego chłopca, żołnierza. Tylko Nike wie, że ów młody człowiek, który tak naprawdę nie zakosztował jeszcze życia („nie zaznał / słodyczy pieszczot”), wkrótce umrze. Nike przez moment zastanawia się, czy nie powinna pocałować go w czoło. Obawia się jednak, że żołnierz pozna rozkosz życia i bardzo będzie chciał dalej jej zaznawać. Życie bowiem jest tu ogromną niewiadomą, niespodzianką, czymś ważnym, niesamowitym. Życie jest najwyższą wartością. Tylko człowiek młody, niedoświadczony, który jeszcze nie ma tak naprawdę pojęcia, jak ono smakuje, pójdzie na wojnę bez obaw i lęku. Kiedy pozna urok życia, będzie się bał śmierci:
mógłby uciekać jak inni / w czasie tej bitwy
Nike w zasadzie nie robi nic, ale tak naprawdę ocala coś niezmiernie ważnego – honor i godność mężczyzny. Nie pozwala, by gnany pragnieniem życia uciekał jak tchórz. Jednak słowa:
muszą znaleźć chłopcaz […]cierpkim obolem ojczyznypod drętwym językiem
wskazują na to, że cena za honor jest zbyt wysoka. Tak naprawdę Herbert jawi się tu jako polemista, mówi o pewnym micie – pokolenie młodych ludzi idzie na śmierć za ukochaną ojczyznę. Być może jest to pokolenie Kolumbów, do którego sam Herbert należał. Śmierć tak młodych ludzi wydaje się być zwyczajnie niesprawiedliwa, często zapomniana, pozbawiona sensu. Już sam tytuł utworu wskazuje, że Nike ze sfery sacrum przeniesiona została do sfery profanum. Bogini bowiem nie przystoi się wahać, nie może mieć wątpliwości, bo staje się momentalnie bardziej ludzka. Poza tym Nike ma świadomość tragizmu i może nawet absurdu nie tylko wojny, ale i losu młodzieńca. I tym samym różni się od Nike znanej z mitologii. Tu bohaterka jest przede wszystkim kobietą, która ma w sobie pokłady empatii, troski i zwyczajnych, ludzkich uczuć. Może nawet ma coś z matki, bo przecież chce pocałować chłopca w czoło. Pozostaje jednak w pozycji, jakiej nauczyli ją rzeźbiarze, a więc podporządkowuje się stereotypowi, odgrywa narzuconą jej rolę, jest nienaturalna w swoich zachowaniach.
Wiersz Herberta ma wymiar uniwersalny, można chyba nawet powiedzieć, że tekst jest współczesną parabolą, ponieważ poeta mówi o absurdzie wszystkich wojen. Bohaterowie nie są już pod opieką bogini, która chce za wszelką cenę prowadzić do zwycięstwa. To jest bogini, która myśli przede wszystkim o wartości ludzkiego życia, o jego sensie i cierpieniu umierających.
Kontynuacje i nawiązania
Motyw Nike:
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike
- Jan Lechoń Nike
- Antoni Słonimski Nike
- Leopold Staff Nike z Samotraki
- Stanisław Wyspiański Noc listopadowa
Bibliografia przedmiotowa
- J. Błoński, Tradycja, ironia i głębsze znaczenie, [w tegoż:] Romans z tekstem, Kraków 1981.
- S. Barańczak, Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta, Wrocław 1994.
- D. Opacka-Walasek, „... pozostać wiernym niepewnej jasności”. Wybrane problemy poezji Zbigniewa Herberta, Katowice 1996.