Poezja Różewicza - Ocalony

Typ liryki

Ocalony Różewicza prezentuje typ liryki bezpośredniej. Podmiot liryczny daje się poznać już w pierwszym wersie, w którym informuje o swoim wieku. Kolejne wersy stanowią wyznanie „ja” lirycznego, a cały tekst przyjmuje formę monologu.

Podmiot liryczny i jego kreacja

Podmiotem lirycznym jest dwudziestoczteroletni młodzieniec, który przetrwał czas wojny. Wiek sugeruje, że przynależy do pokolenia Kolumbów i to na „czas pogardy” przypadł moment jego dojrzewania, wybierania drogi życia, kształtowania siebie. Z kolejnych strof dowiadujemy się, iż koszmar wojny odbił się na jego sposobie postrzegania świata i wartości, a „czas wielkiej rzeźby” – o którym pisze też Baczyński – był tak naprawdę okresem destrukcji i reedukacji. Szuka więc kogoś, kto by mu ten świat poukładał na nowo.

Sensy utworu

Bohater wiersza mówi o sobie, że „ocalał” i że był „prowadzony na rzeź”. Takie sformułowania – po pierwsze – sugerują doświadczenia, które podmiot ma już za sobą (czas przeszły czasownika), po drugie – w dosadny sposób ukazują, w jakiej był sytuacji – czuł się jak zwierzyna, którą się prowadzi do ubojni. To, czego doświadczył („człowieka tak się zabija jak zwierzę”) i to, co widział („furgony porąbanych ludzi”), sprawiło, że wszystkie zasady moralne, wartości przestały być dla niego proste i jasne.

Druga strofa to ciąg antynomicznych zestawień. W czterech parach zebrano pojęcia abstrakcyjne (miłość, nienawiść) oraz konkretne (wróg, przyjaciel). Opatrzono je stwierdzeniem, iż pojęcia te zunifikowały się. Warto tu zwrócić uwagę, że sam poeta podkreśla to rozchwianie systemu wartości. Pierwszy człon zestawienia w dwóch pierwszych parach jest nacechowany pozytywnie (człowiek, miłość), natomiast w kolejnych dwu już negatywnie (wróg, ciemność). Dodatkowo też stosuje twórca spójnik łączący „i”, gdy spodziewalibyśmy się takich spójników, jak „a”, „lub”, „albo”.

Dalej czytamy, że „ocalony” szuka nauczyciela i mistrza. Ostatni wers tej strofy: „niech oddzieli światło od ciemności” – przywołuje tu na myśl obraz Boga stwarzającego świat. Można wywnioskować zatem, że dla podmiotu świat trzeba dopiero stworzyć, nadać mu kształty i od nowa ponazywać wszystko.

Budowa i język utworu

Postawione tezy o chaosie świata powojennego, o dezintegracji pojęć i wartości odbijają się w kształcie i języku utworu. Mamy tu do czynienia z wierszem wolnym, ubogim w środki poetyckiego wyrazu. Różewicz wprowadza – tomikiem Niepokój z 1946 roku – nową poetykę, która miała sprostać oczekiwaniom. Theodor Adorno głosił bowiem, że po doświadczeniach Oświęcimia sztuka nie jest możliwa w dotychczasowym kształcie. Poeta operuje językiem niewyszukanym, niejednokrotnie dosadnym – to poezja „bez maski i kostiumu”.

Zwraca uwagę także prostota formy. Wiersz składa się z siedmiu strof: pierwsza i ostatnia to klamra poetycka. Strofy II i IV stanowią wyliczenia, po których następuje konkretyzacja, osadzenie tez w rzeczywistości (III i V). Po nich czytamy wersy zbudowane na anaforycznym „niech”. To jedyna strofa, która jakby zakłóca wewnętrzny porządek tekstu.

Kontynuacje i nawiązania

Pokolenie Kolumbów reprezentują następujący twórcy:

• Krzysztof Kamil Baczyński
• Tadeusz Gajcy
• Tadeusz Borowski
• Andrzej Trzebiński,
• Zdzisław Stroiński

Bibliografia przedmiotowa

• M. Kisiel, Poeta punktu zero. Tadeusz Różewicz wobec „cezury oświęcimskiej”, (w tegoż:) Pamięć, biografia, słowo. Szkice o poetach dwóch generacji, Katowice 2000.