Pamiętniki - Informacje wstępne

Zjawisko sarmatyzmu w literaturze polskiej

Literatura barokowa obejmuje okres od pierwszych lat XVII wieku do połowy wieku XVIII. Sarmatyzm to najbardziej złożone pojęcie funkcjonujące w dziejach kultury staropolskiej. Jest synonimem obyczajów oraz duchowej i umysłowej kultury Rzeczpospolitej szlacheckiej. Sarmatyzm jest zjawiskiem zróżnicowanym i wyrastał z panujących ówcześnie warunków historycznych, politycznych, społecznych i ekonomicznych. Kultura polskiego sarmatyzmu dzieli się na kilka okresów. Pierwszy wykrystalizował się w latach 60. XVI wieku i przejąwszy pewne pierwiastki z odrodzenia, rozbudował je twórczo, już w odmiennym, barokowym duchu. Drugi okres trwał od połowy wieku XVII i charakteryzował się rozwojem szlacheckiej „złotej wolności”, rozpowszechnianiem w świadomości narodowej mitu sarmackiego. Kolejne dwa okresy przyniosły stopniowy upadek mitów sarmackich, a w czasach „stanisławowskich” kojarzył się sarmatyzm ze wszystkim, co negatywne.

Literatura sarmacka, której daleko do odrodzeniowej pod względem ideowym i artystycznym, obejmuje jednak szerszy zakres tematyczny, a także większą różnorodność gatunków literackich. Utwory pisane w duchu sarmackim są też bardziej realistyczne od renesansowych, dlatego były bliższe życiu przeciętnego szlachcica, a co się z tym wiąże miały większą liczbę odbiorców. Literaturę cechuje stosowanie zwrotów z codziennej mowy, wyrażeń dosadnych i rubasznych, takich, którymi posługiwał się na co dzień szlachcic. Ponadto pisarze sarmaccy stosowali przesadne zdobnictwo, nadmierną ilość wyrażeń retorycznych oraz skomplikowane i zawiłe przenośnie.

Sarmatyzm pojmowano na różne sposoby. W połowie XVII wieku pod pojęciem sarmatyzmu rozumiano dumę, honor, patriotyzm, pielęgnowanie szlacheckich tradycji, a w połowie XVIII wieku sarmatyzm oznaczał ciemnotę, zacofanie, zanik moralności wśród szlachty. Najlepszym dowodem są chociażby pochodzące z tego okresu przysłowia: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”, „W Polsce, jak kto chce”, „Nierządem Polska stoi”.

Geneza utworu

Pamiętniki powstały pod koniec życia Jana Chryzostoma Paska i obejmują ponad trzydzieści lat z życia autora, a mianowicie lata 1656 – 1688. Brak jest pierwszych pięćdziesięciu kart rękopisu zawierających opis wypadków z życia autora sprzed roku 1656. Pamiętniki powstały, gdyż intencją autora było uwiecznienie obrazu życia i obyczajów szlacheckich panujących w wojsku, ale też i na wsi, gdzie po wojennych przygodach zamieszkał autor, prowadząc życie ziemianina. A poza tym na pisanie pamiętników panowała w okresie baroku moda. Pisali je wszyscy, którzy umieli władać piórem – szlachta i mieszczanie, amatorzy i zawodowi pisarze. Pamiętniki odzwierciedlają mentalność szlachty, są też dokumentem zawierającym ważne wydarzenia historyczne.

Gatunek literacki

Pamiętnik to relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Pamiętnik może być źródłem wiedzy historycznej, może stanowić dokument osobisty lub funkcjonować jako swoista forma piśmiennictwa. Pamiętnik, w odróżnieniu od dziennika, opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego, a autor może nie tylko opowiadać przebieg wydarzeń, ale i komentować je, zajmować wobec nich swoje stanowisko. Zdarzenia w pamiętniku zwykle są ułożone chronologicznie, ale nie jest to regułą. Od autobiografii różni się pamiętnik tym, że nie dotyczy on intymnego świata autora, ale relacjonuje wydarzenia zewnętrzne. Pamiętnik nie posiada formalnych wyznaczników gatunkowych

Pamiętniki jako utwór dokumentarny

Są Pamiętniki bogatym w treść obyczajową utworem, są też doskonałym świadectwem życia staropolskiej szlachty. Nie powstał w okresie sarmackim żaden doskonalszy utwór literacki, który by tak szeroko opisywał sytuację społeczno-polityczną i kulturalną Rzeczpospolitej. Fakty zamieszczone w „Pamiętnikach są jednak selekcjonowane, a zawarty w nich portret szlachcica-żołnierza i szlachcica-sarmaty jest w pewien sposób wyidealizowany. Nie bez znaczenia jest tutaj fakt, że swoje wspomnienia pisał Pasek po latach, dlatego myliły mu się pewne fakty i zdarzenia, zmieniła się też perspektywa oceny. Najmniej mamy tu faktów związanych z sytuacją społeczną. Pasek na wszystko patrzył oczyma szlachcica, któremu brak obiektywizmu, bo na przykład ciężki los chłopa w ogóle go nie obchodził bądź uważał to za stan naturalny. Myślał, jak przeciętny szlachcic i właśnie tę grupę uznał za godną upamiętnienia. Tak więc nie w pełni spełniają Pamiętniki wymóg utworu dokumentarnego, bo przedstawiają wydarzenia dotyczące jednej grupy społecznej. I do tego wydarzenia poddane selekcji i w dużym stopniu koloryzowane.