Barok

Informacje wstępne

• Ramy czasowe

Dla baroku nie można wyznaczyć dokładnych dat początkowej i końcowej. Należy traktować je jako umowne. Dzieje się tak, ponieważ krańcami epoki nie są pojedyncze wydarzenia, a trwające w czasie zjawiska. Barok nastąpił po zwątpieniu przez ludzi w ideały, które przyświecały renesansowi. Nastąpiło zaniepokojenie i utrata wiary w możliwości człowieka. Przyczyniły się do tego zarówno rozbicie chrześcijaństwa na kilka odłamów, sytuacja polityczna (zwłaszcza wojny), jak i wynalazki naukowe, które zmieniały sposób patrzenia na świat (mikroskop i teleskop). Biorąc pod uwagę sinusoidę Juliana Krzyżanowskiego (czyli schemat opisujący epoki literackie na zasadzie następowania po sobie przeciwieństw co do sposobu pojmowania świata – z jednej strony skupienie się na rozumie, wiedzy i materii, z drugiej – na uczuciu, wierze i duszy), barok hołduje podobnym wartościom jak średniowiecze, a później romantyzm i Młoda Polska.

Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na połowę XVI, a schyłek na koniec XVII wieku. Natomiast na terenie Polski barok zaczyna i kończy się później. Początek to lata siedemdziesiąte/osiemdziesiąte XVI wieku. Wówczas powstają pierwsze literackie manifestacje barokowe (mimo że właśnie w tym czasie kwitnie twórczość renesansowa, tworzy Jan Kochanowski). Schyłek epoki to lata czterdzieste XVIII wieku. Ponieważ barok trwał długo, charakteryzowały go niejednolitość i wielonurtowść zjawisk kulturowych (w tym także literackich).

• Nazwa epoki

W literaturze nazwa epoki funkcjonuje od końca XIX wieku. Prawdopodobnie pochodzi z języka portugalskiego, od słowa barocco, które oznacza perłę o wyszukanym kształcie. Możliwe również, że wywodzi się z języka włoskiego, w którym barocco to tyle, co ‘dziwny’. Ponadto w dawnej logice termin ten oznaczał niepoprawne rozumowanie.

Wcześniej uznawano barok za czas zaprzepaszczenia osiągnięć renesansu i cofnięcie się do średniowiecza. W związku z tym epokę określano często pejoratywnymi nazwami, na przykład: epoka upadku, zdziczenia sztuki, a nawet „zwyrodniała forma renesansu” (określenia użył Jacob Burckhardt).

• Pojęcia związane z epoką

Kontrreformacja

Sarmatyzm

Było to zjawisko kulturowe charakterystyczne wyłącznie dla polskiego baroku. Wiązało się ze światopoglądem żyjącej w XVII wieku szlachty. Uważała ona, że pochodzi od starożytnego rodu dzielnych wojowników, Sarmatów. Ideologia ta obejmowała zarówno życie codzienne, jak i uroczystości, w których szlachta brała udział. Wytworzyły się charakterystyczne obyczaje, stroje, zapatrywania, jak i dzieła sztuki. Jedną z cech języka literatury sarmackiej były makaronizmy, czyli długie wstawki w obcych językach (najczęściej po łacinie).

• Najważniejsze wydarzenia historyczne

Europa

1534 – Założenie Towarzystwa Jezusowego

1545–1563 – Sobór w Trydencie

1618–1648 – Wojna trzydziestoletnia

1643–1715 – Panowanie Ludwika XIV we Francji

1649 – Objęcie władzy przez Oliviera Cromwella w Anglii

1666 – Wielki pożar Londynu

1700–1721 – III wojna północna (tzw. Wielka)

Polska

1564 – Powstanie pierwszego kolegium jezuickiego

1587–1632 – Panowanie Zygmunta III Wazy

1600 – Wybuch wojny ze Szwecją

1605 – Bitwa pod Kircholmem

1606–1609 – Rokosz Zebrzydowskiego

1610 – Bitwa pod Kłuszynem

1620 – Bitwa pod Cecorą

1621 – Bitwa pod Chocimiem

1622 – Otwarcie szkół jezuickich w Krakowie

1627 – Bitwa pod Oliwą

1632 – Koronacja Władysława IV Wazy

1648 – 1655 – Powstanie Chmielnickiego

1648–1668 – Panowanie Jana Kazimierza

1649 – Oblężenie Zbaraża

1651 – Bitwa pod Beresteczkiem

1652 – Pierwsze zerwanie sejmu z użyciem liberum veto

1655–1660 – Wojna ze Szwecją (tak zwany „potop szwedzki”)

1658 – Wygnanie z Polski arian

1661 – Założenie akademii jezuickiej we Lwowie

1665–1666 – Rokosz Lubomirskiego

1669–1673 – Panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego

1673 – Bitwa pod Chocimiem

1674–1696 Panowanie Jana III Sobieskiego

1683 – Odsiecz wiedeńska

1697–1733 – Panowanie Augusta II Mocnego

1704–1709 – Panowanie Stanisława Leszczyńskiego

1709 – Powrót na tron Augusta II Mocnego

1717 – Sejm niemy

1733 – Koronacja Augusta III

• Filozofia

Filozofia baroku jest równie zróżnicowana i sprzeczna ze sobą jak charakter epoki. Wybitni jej przedstawiciele różnią się od siebie poglądami. Są to z jednej strony zapowiadający idee oświeceniowe Kartezjusz, z drugiej – nawołujący do wiary w Boga Pascal.

Thomas Hobbes

Angielski filozof żył w latach 1588-1679. Głównym założeniem jego teorii było to, że w świecie natury (a więc i w świecie ludzkim) panuje wojna wszystkich ze wszystkimi. Aby uniknąć negatywnych skutków tej wojny, należy umówić się na funkcjonowanie w określonym porządku. Poglądy swoje Thomas Hobbes zawarł w Lewiatanie.

Kartezjusz

Francuski uczony i filozof Kartezjusz, czyli René Descartes żył w latach 1596-1650. Jego poglądy wywodziły się z myśli renesansowej, jednocześnie od niej odbiegając. Był zwolennikiem racjonalizmu – poglądu, według którego najważniejszy w procesie poznawania przez człowieka otaczającej go rzeczywistości jest jego rozum. Podstawą filozofii Kartezjusza było „myślę, więc jestem”. W sentencji tej zawiera się nakaz zwątpienia w to, co wydaje się prawdą w otaczającej nas rzeczywistości, ponieważ nie można udowodnić, że to rzeczywiście jest prawdą. Właśnie to zwątpienie prowadzi do jedynej udowadnianej prawdy. Ten, który wątpi – myśli, natomiast fakt myślenia świadczy o tym, że myślący rzeczywiście istnieje. Jedno z ważniejszych dzieł Kartezjusza to Rozprawa o metodzie.

Blaise Pascal

Pochodził z Francji i był filozofem oraz wybitnym uczonym, twórcą wielu wynalazków (skonstruował na przykład pierwszy omnibus – pojazd podobny do współczesnego tramwaju). Żył w latach 1623-1662. Odznaczał się głęboką wiarą Boga. W swoich poglądach porównywał człowieka do trzciny. Pisał, że „człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą”. Oznacza to, że istota ludzka jest tak słaba, że jedyny dla niej ratunek stanowi wiara w Boga (nawet jeśli jest ona niezgodna z rozumem). To, że wiara w Boga jest najlepszym rozwiązaniem dla człowieka, przedstawia tak zwany zakład Pascala. Człowiek może wybrać, czy wierzy w Boga czy nie. Jeśli Bóg istnieje, człowiek wierzący uzyskuje życie wieczne, niewierzący zaś traci je. Jeśli natomiast Bóg nie istnieje, zarówno człowiek wierzący, jak i nie, nic nie tracą ani nie zyskują. Zatem najlepszym wyjściem jest wiara w Boga, ponieważ tylko w ten sposób można zyskać (życie wieczne). Natomiast stracić można tylko wówczas, gdy jest się niewierzącym. Poglądy swoje Pascal zawarł w Myślach.

Baruch Spinoza

Był niderlandzkim optykiem i filozofem, żyjącym w latach 1632–1677. W swoich poglądach filozoficznych skłaniał się ku panteizmowi, czyli poglądowi, który zakłada, że Bóg jest tożsamy z przyrodą. Co za tym idzie – istnieje realnie, jest wieczny i nieskończony. Natomiast ludzkie zmysły Spinoza uważał za zawodne, człowiek nie jest w stanie poznać, czy coś jest piękne czy brzydkie. Zależy to od perspektywy, z której na daną rzecz patrzy. Swoje poglądy przedstawił w Etyce.

Gottfried Leibniz

Niemiecki uczony, dyplomata i filozof Gottfried Leibniz żył w latach 1646-1716. Uważał on, że Bóg istnieje, a jako dowód na to wskazywał fakt, że otaczająca ludzi rzeczywistość jest zorganizowana. Uporządkowanie to jest natomiast na tyle doskonałe, że człowiek żyje w najlepszym świecie, jaki tylko może istnieć. Napisał na przykład Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego.

• Kultura i sztuka

Sztuka barokowa we wszystkich swoich przejawach posiada zbieżne cechy. Z założenia ma być skomplikowana i niejasna, a co za tym idzie – pozbawiona ładu, dysharmonijna. Odwoływać ma się do wartości indywidualnych, nie zbiorowych, wywoływać u odbiorcy niepokój i oddziaływać na możliwie największą liczbę jego zmysłów. Charakterystyczne są dla niej ruch i zamiłowanie do ogromu.

Architektura

Zarówno religijna, jak i świecka, architektura barokowa odznaczają się monumentalnością. Budowle miały olśniewać swoją wspaniałością i przepychem. Konstrukcje opierały się na liniach krzywych, które sprawiały wrażenie ich płynności, poruszania się. Istotne było też operowanie światłem i cieniem oraz optyczne powiększanie wnętrz budowli.

Twórcy i ich dzieła znajdujące się na terenie Europy Zachodniej:

• Giacomo Vignola, świątynia Il Gesù w Rzymie;
• Giovanni Lorenzo Bernini, nadzór nad budową Bazyliki św. Piotra; baldachim nad grobem św. Piotra oparty na czterech spiralnych kolumnach; przebudowa placu św. Piotra, kolumnada obejmująca plac;
• Francesco Borromini, kościół Świętego Karola u Czterech Źródeł w Rzymie.
• Twórcy i ich dzieła znajdujące się na terenie Polski:
• Giovanni Trevano, Kościół Świętych Piotra i Pawła w Krakowie;
• Tylman z Gameren, Kościół Świętej Anny w Krakowie;
• Wawrzyniec Senes, Zamek Krzyżtopór w Ujeździe (ruiny).

Rzeźba

Barokowe rzeźby wpisywały się w poetykę epoki swoim bogactwem i szczegółowością wykonania oraz kontrastem przedstawianych treści. Ich autorzy, poprzez nadawanie swoim wytworom niejednolitych, wyszukanych kształtów usiłowali wywoływać wrażenie ruchu. Rzeźbiarze utrwalali w materii przede wszystkim silne, ekstatyczne przeżycia. Przykładami wybitnych dzieł rzeźbiarskich są Ekstaza Świętej Teresy, której autorem jest Giovanni Lorenzo Bernini czy zdobienie trumny Świętego Stanisława w Katedrze na Wawelu wykonane przez Piotra van der Rennen.

Malarstwo

Malarstwo w epoce baroku przeżywało swój bujny rozkwit. Tworzono obrazy zawierające sceny mistyczne, alegoryczne, mitologiczne, pejzaże, portrety i martwe natury. Istotną rolę odgrywał koncept, ważne było zaskakiwanie odbiorcy dzieła sztuki. Malarze, aby silniej oddziaływać na zmysły, stosowali krzywe, powyginanych linie, gry światła i cienia. Najwięksi europejscy twórcy to:

• Giuseppe Arcimboldo, Warzywa, Jesień;
• El Greco, Widok Toledo, Dawid i Jonatan, Pogrzeb hrabiego Orgaza;
• Michelangelo Caravaggio, Męczeństwo Świętego Piotra, Wskrzeszenie Łazarza, Śmierć dziewicy, Narcyz nad źródłem;
• Peter Paul Rubens, Portret Markizy, Ogród miłości, Porwanie córek Leukipposa, Trzy Gracje, Perseusz uwalnia Andromedę, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, Adoracja, Ukrzyżowanie;
• Diego Velázquez, Panny dworskie, Poddanie Bredy;
• Anton van Dyck, Pojmanie Jezusa, Wenus z kuźni Wulkana;
• Rembrandt van Rijn, Lekcja anatomii doktora Tulpa, Uczta Baltazara, Wymarsz strzelców, Tusza wołowa w rzeźni;
• Jan Vermeer, Dziewczyna w perłowych kolczykach, Mleczarka, Rajfurka, Astronom.

Poza wielkim malarstwem barokowym, obejmującym tereny całej Europy, istniało także malarstwo charakterystyczne wyłącznie dla ziem polskich. Było ono powiązane z kulturą sarmacką i odnosiło się do jej kultu tradycji. Szlachta zamawiała zmarłym krewnym portrety trumienne. Malowano je najczęściej na blaszanych płytkach. Przedstawiały twarz zmarłego i podczas uroczystości pogrzebowych były przymocowywane do trumny. Tworzyli je przeważnie anonimowi autorzy.

Literatura

Długotrwałość baroku sprawiła, że w epoce wystąpiły różnorodne nurty literackie oraz pojawiło się wielu wybitnych twórców. Głównym założeniem, wspólnym dla literatury całej Europy (poza Francją), było odchodzenie od ideałów i poetyki renesansowej.

Pod wpływem twórczości włoskiego poety, Giambattista Marino (autor Liry, Adona) powstał nurt poetycki zwany marinizmem. Zakładał on tworzenie sztuki nie takiej, która opisuje świat, a takiej, która odwołuje się do innych, powstałych wcześniej utworów. Poeta ma w perfekcyjny sposób posługiwać się językiem. Istotne jest zastosowanie konceptu i kunsztownych form. Przy tym, aby odnieść zamierzony efekt, można łamać wszelkie reguły. Prowadzi to do zastąpienia wartości moralnych wartościami estetycznymi i w efekcie jedynym celem staje się dogadzanie potrzebom zmysłowym. Ze względu na najwybitniejszego przedstawiciela, Luis de Góngora (autor poematu Soledades), na terenie Hiszpanii marinizm był także nazywany gongoryzmem. Z polskich poetów nawiązujących do marinizmu, należy wymienić:

• Daniel Naborowski, nie drukował swojej twórczości, dotrwała ona do dzisiejszych czasów w rękopisach; jest autorem licznych wierszy;
• Jan Andrzej Morsztyn, Lutnia, Kanikuła albo Psia gwiazda;
• Stanisław Herakliusz Lubomirski, Somnus;
• Samuel Twardowski, Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się, Nadobna Paskwalina.

Innym odłamem poezji barokowej był nurt metafizyczny. Pojawił się on na przełomie XVI i XVII wieków w Europie. Jego nazwa początkowo dotyczyła twórczości poetów angielskich (Johna Donne’a i jego naśladowców), a następnie przyjęła się również dla twórców z innych krajów europejskich. Cechy ich poezji to konceptyzm, łamanie form klasycznych, uczony język, filozoficzne, religijne oraz erotyczne tematy. W utworach poetów metafizycznych podkreślone jest zwątpienie w potęgę i możliwości człowieka. Polscy poeci metafizyczni to:

• Mikołaj Sęp Szarzyński, Wiersze abo rytmy polskie;
• Sebastian Grabowiecki, Setnik rymów duchownych.

• Pierre Corneille, Cyd, Cynna;
• Jean Racine, Fedra, Ifigenia;
• Molier, Pocieszne wykwintnisie, Świętoszek, Don Juan, Skąpiec;
• Jean de La Fontaine, Bajki.
• Polscy poeci nawiązujący do francuskiego klasycyzmu:
• Jan Andrzej Morsztyn, tłumaczenie Cyda;
• Szymon Szymonowic, Sielanki.
• Na ziemiach polskich wytworzyła się także charakterystyczna dla panującej na nich kultury literatura sarmacka. Jej twórcami byli średniozamożni szlachcice, spędzający życie na wojnach, uczestnictwie w sejmikach i gospodarowaniu na roli. Literatura ta przekazywała ideologię ówczesnej szlachty. Uczyła, jak należy postępować, aby być dobrym obywatelem, wojownikiem i gospodarzem swoich ziem oraz zawierała element moralizatorski. Najwybitniejszymi znanymi przedstawicielami są:
• Wacław Potocki, Moralia, Ogród, ale nie plewiony…, Transakcja wojny chocimskiej…;
• Wespazjan Kochowski, Psalmodia polska;
• Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki.

Na początku XVI wieku, obok oficjalnego nurtu kultury, której twórcami i odbiorcami były warstwy uprzywilejowane, powstał nurt ludowy. Nazywa się go literaturą plebejską lub sowizdrzalską. Tworzyli ją potrafiący pisać mieszczanie, ubodzy nauczyciele szkół parafialnych czy żacy (czyli ówcześni studenci). Głównym założeniem literatury plebejskiej było przedstawianie świata na opak. Utwory wyśmiewają panujące stosunki społeczne, burzą je. Ze względu na tępienie tego nurtu literatury przez kościół, jego twórcy pozostawali anonimowi. Swoje utwory drukowali pod (często parodystycznymi) pseudonimami.

Poza wymienionymi prądami literackimi w epoce baroku tworzyli też autorzy będący wielkimi indywidualnościami literackimi. Są to na przykład Miguel de Cervantes (autor parodii romansu rycerskiego Don Kichote) czy John Milton (autor Raju utraconego).

Teatr

Poza teatrem działającym na potrzeby opisanego powyżej francuskiego klasycyzmu, w epoce baroku wytworzył się nowy rodzaj tej dziedziny sztuki. Za panowania w Anglii królowej Elżbiety I oraz jej następcy Jakuba I powstał i rozwinął się teatr elżbietański. W czasie zmierzchu renesansu i początku baroku żył i tworzył prawdopodobnie najgenialniejszy dramaturg, jaki do tej pory istniał – Wiliam Szekspir. Barokowymi cechami jego twórczości są: łamanie klasycznych reguł dramatopisarskich, mieszanie ze sobą sprzeczności (u Szekspira często tragizm miesza się z komizmem). Przykładowe dzieła to: Sen nocy letniej, Romeo i Julia, Kupiec wenecki, Hamlet, Otello, Makbet, Burza.

Teatr o cechach typowo barokowych rozwijał się w XVII-wiecznej Hiszpanii. Tworzyli tam Lope de Vega (autor między innymi Psa ogrodnika i Owczego źródła) oraz Pedro Calderon de la Barca (napisał takie sztuki, jak Książę niezłomny, Życie jest snem).

Opera

W epoce baroku powstał i rozwinął się jeden z rodzajów przedstawienia teatralnego. Jest nim opera – spektakl mający oddziaływać na wszystkie zmysły człowieka. Łączy w sobie słowo (tekst opery, czyli libretto), obraz (wystawienie sceniczne) i muzykę. Pierwszym wybitnym twórcą oper był włoski kompozytor, Claudio Monteverdi. Natomiast pierwsza w Europie typowo operowa scena powstała w Polsce, na dworze Władysława IV.

Muzyka

W okresie baroku rozkwitała muzyka. Pojawiło się wielu wybitnych kompozytorów, którzy tworzyli skomplikowane, wpisujące się w poetykę barokową utwory. Większość ich dzieł grywana jest również w czasach współczesnych, na przykład na konkursach muzyki klasycznej. Znani kompozytorzy barokowi to: wymieniony wcześniej Claudio Monteverdi, Antonio Vivaldi, Jan Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel.

• Kontynuacje i nawiązania

Oświecenie

• Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm;

Romantyzm

• Antoni Malczewski, Maria;
• Aleksander Dumas (ojciec), Trzej muszkieterowie, Dwadzieścia lat później, Wicehrabia de Bragelonne;
• Juliusz Słowacki, tłumaczenie Księcia Niezłomnego;

Pozytywizm

• Józef Ignacy Kraszewski, Bajbuza, Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie, Hrabina Cosel, Kordecki;
• Walery Przyborowski, Namioty Wezyra;
• Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Na polu chwały;
• Wiktor Gomulicki (ojciec), Cudna mieszczka, Miecz i łokieć;

Młoda Polska

• Jan Kasprowicz, Giordano Bruno;

XX-lecie międzywojenne

• Henryk Mann, Młodość króla Henryka IV;
• Tadeusz Żeleński (Boy), Marysieńka Sobieska;
• Ferdynand Ossendowski, Lisowczycy;
• Leopold Staff, Giordano Bruno;
• Zofia Kossak-Szczucka, Złota wolność, Trembowla, Złota wolność;
• Jan Lechoń, Sejm;

Współczesność

• Zofia Kossak-Szczucka, Błogosławiona wina, Suknia Dejaniry;
• Mieczysław Jastrun, Rembrandt;
• Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk;
• Czesław Miłosz, Campo di fiori;
• Tadeusz Różewicz, Jatki;
• Wisława Szymborska, Kobiety Rubensa;
• Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy;
• Jerzy Harasymowicz, Barokowe czasy;
• Stanisław Grochowiak, Lekcja anatomii (Rembrandta), Dla zakochanych to samo staranie;
• Ernest Bryll, [Śpi świat pijany. Gdzieś u jego skraju…], Portret sarmacki;
• Jarosław Marek Rymkiewicz, Wiersze Daniela Naborowskiego, sławnego czasu swego poety, Daphnis w drzewo bobkowe przemienieła się, Epitafium dla Rzymu, Róża oddana Danielowi Naborowskiemu, Na trupa, Jan Andrzej Morsztyn wraca z Warszawy do Królewca;
• Witold Maj, Sonet I, Et in Arkadia ego;
• Bohdan Zadura, Sonet IV.

• Bibliografia przedmiotowa

• C. Hernas, Barok, Warszawa 1998.
• C. Hernas, Literatura baroku, Warszawa 1987.
• J. Pelc, Barok – epoka przeciwieństw, Kraków 2004.
• A. Sajkowski, Barok, Warszawa 1987.
• Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), red. T. Michałowska, Wrocław 1990.
• W. Tomkiewicz, Sztuka baroku, Warszawa 1972.