Typ liryki
Wiersz Pieśń o bębnie realizuje model liryki pośredniej. Podmiot liryczny nie ujawnia się tutaj bliżej, a jego przeżycia zastępuje raczej beznamiętny opis rzeczywistości.
Podmiot liryczny i jego kreacja
Podmiot liryczny utworu nie ujawnia się, nie dowiadujemy się o nim zbyt wiele. Tym bardziej, że utożsamia się on z pewną wspólnotą, ogółem. Poeta stosuje wypowiedzi w formie pierwszej osoby liczby mnogiej, przez co jednostkowość, a zarazem subiektywizm podmiotu lirycznego zostają znacząco zredukowane. Tym niemniej pewne sformułowania mają postać komentarza wypowiadanego przez podmiot liryczny (a w dalszej perspektywie stanowią też przetworzony komentarz odautorski).
Sensy utworu
Pieśń o bębnie przedstawia świat ogołocony ze swojego piękna, stłamszony, w którym jednostka nic nie znaczy. Jedynie pierwsza strofa przynosi wspomnienie rzeczywistości, jaka potrafiła być pełna uroku życia i różnorodności, w której było miejsce na indywidualizm i samoświadomość jednostki. Symbolem owych minionych wartości są wymienione instrumenty muzyczne. Ów fragment liryku utrzymany jest w pogodnym, ale nieco smutnym tonie – miejsce pierwotnej szczęśliwości, sielskości, drobnych radości życia, kultury wysokiej czy rozrywki zajmuje bowiem złowrogi bęben. Jest to najbardziej złożony symbol, jakim posługuje się w owym liryku poeta. Traci on tu swoje pierwotną funkcję instrumentu muzycznego, zaś jego nowe znaczenia odczytywać można na wiele sposobów. Miarowy, jednostajny, wybijany przez dobosza rytm jest tu przede wszystkim świadectwem końca indywidualizmu człowieka – jego miejsce zajmuje bowiem tłum, który wprawdzie kroczy pierwszy raz zgodnie i wytrwale, ale jest to marsz donikąd („zejdziemy nisko do czeluści, do pustych piekieł oraz wyżej”). Unifikacja ludzkości, zaprzepaszczenie różnorodności świata prowadzi do jego upadku. Marsz w rytm bicia bębna przywodzi jednak na myśl także obrazy wojny, zniszczenia. Bęben może oznaczać wreszcie władzę absolutną, dyktaturę lub totalitaryzm. Wówczas konsekwencją bicia weń jest uległość, zniewolenie, poddanie się narzucanym z góry zasadom postępowania. W świecie opisywanym w liryku nie ma miejsca na uczucia ani tradycyjne wartości, są one bowiem reliktem przeszłości, który już przeminął. Końcowe fragmenty wiersza przynoszą obrazowanie na poły apokaliptyczne. Ludzkość dochodzi bowiem do kresu swego istnienia, a oznacza to jedynie popadnięcie w nicość. Zanegowane zostają tutaj podstawowe kategorie religijne, nie ma ani nieba, ani piekła. Epilog wiersza dowodzi, że wszystko to, co nie podda się owej postępującej unifikacji, skazane jest na zagładę, podzieli los przywoływanych wcześniej skrzypiec czy waltorni. Dotyczy to także hierarchii wartości człowieka, kwestie takie, jak wolność, dobro czy samoświadomość, przestają bowiem cokolwiek znaczyć.
Utwór poetycki Pieśń o bębnie jest typowy dla Herberta humanisty, który w trwodze spogląda na upadek kultury świata Zachodu, odcięcie się od tradycji, bezwolne poddanie się owej psychologii tłumu. Dziwi natomiast radykalizm, z jakim poeta tu występuje. Zagłada bowiem już się dokonuje, jest nieuchronna, nie ma od niej ratunku. Dawny optymizm został zastąpiony przez bolesną świadomość o samozatraceniu („w piasek się zmieni cały pochód”) Na koniec warto zwrócić uwagę na melodyjność wiersza, jego stylizację na pieśń żałobną. Miarowy i regularny rytm utworu współgra z opisywanym marszem, przez co liryk zyskuje na sile obrazowania.
Bibliografia przedmiotowa
A. Kaliszewski, Gry Pana Cogito, Kraków 1982.