Popiół i diament - Geneza utworu

Pracę nad książką rozpoczął Andrzejewski w roku 1946, by 19 stycznia 1947 roku wydać jej pierwszy odcinek w tygodniku „Odrodzenie”. Pierwotnie miało to być opowiadanie przedstawiające losy adwokata Antoniego Kosseckiego i ukazujące na jego przykładzie zgubny wpływ wojny na psychikę ludzką. Szybko jednak do wątku Kosseckiego dopisane zostały wątki: Szczuki, pokolenia AK, w tym Maćka Chełmickiego, i na końcu pokolenia najmłodszego, Alka i Jurka Szrettera. Tym samym opowiadanie rozrosło się i przemieniło w powieść.

W trakcie druku w „Odrodzeniu” utwór nosił tytuł Zaraz po wojnie. Tytuł podkreślać miał fakt dotykania przez powieść kwestii współczesnych, dotyczących Polski powojennej. Powieść ukazywała się w odcinkach nieprzerwanie aż do czerwca, co łącznie dało dziewiętnaście fragmentów. Potem druk przerwano i powiadomiono o planowanym wydaniu książki drukiem. Zaraz po wojnie zmieniło się w Popiół i diament (choć Andrzejewski zastanawiał się też nad innymi możliwościami nazwania utworu) i pod takim tytułem powieść ukazała się w 1948 roku nakładem wydawnictwa Czytelnik. Warunki polityczne wpłynęły na zmiany w kształcie powieści, które Andrzejewski wprowadzał regularnie aż do roku 1954. W dzisiejszych czasach wraca się jednak najchętniej do pierwszej wersji Popiołu i diamentu, traktuje się ją bowiem jako tę pierwotną, poddaną najmniejszym ingerencjom polityki.

Powieść Andrzejewskiego szybko zyskała szeroki rozgłos. Sprzedała się bez problemów (w tym samym roku, w którym została wydana!) w nakładzie ponad stu tysięcy egzemplarzy, a ponadto otrzymała nagrodę „Odrodzenia” za „najwybitniejszą pozycję literacką ostatniego roku”.

O niezwykłej popularności książki może świadczyć także szybkość, z jaką doczekała się ona ekranizacji. Stało się to w 1958 roku. Reżyserem był Andrzej Wajda, który zgromadził wokół siebie popularnych aktorów tamtych czasów: Zbyszka Cybulskiego w roli Maćka, Ewę Krzyżewską (Krystyna Rozbicka) czy Bogumiła Kobielę (Drewnowski). Scenariusz do filmu napisał sam pisarz – Jerzy Andrzejewski.

Szczegółów przebiegu twórczego – od samego pomysłu stworzenia opowiadania aż po jego rozwój w kierunku powieści, dowiedzieć można się z Dziennika Jerzego Andrzejewskiego. Jego fragmenty zostały też wydrukowane w numerach 14 i 15 tygodnika „Nowa Kultura” w roku 1961.