Satyry Krasickiego - Problematyka satyr

Bohaterowie Satyr

Krasicki stworzył w swych Satyrach całą galerię wizerunków ludzi i ich postaw. Kolejne utwory zbiorku przedstawiają w istocie reprezentantów określonej grupy społecznej. Stają się one przez to postaciami typowymi, służą napiętnowaniu nie zachowania pojedynczej osoby, ale całej formacji kulturowej (Żona modna jako przedstawicielka zafascynowanej francuszczyzną szlachcianki, gościnni potomkowie Sarmatów w satyrze Pijaństwo). Nierzadko opisuje poeta postaci swych satyr bardzo barwnie, z mnóstwem szczegółów. Wskutek tego powstają bogate obrazki obyczajowe, z wyraziście zakreślonymi bohaterami. Owe opisy ludzkich przywar, zalet, zachowań stanowią o niezwykłych i ponadczasowych wartościach Satyr.

Piętnowane wady

Satyra ma na celu przedstawienie i ośmieszenie konkretnych postaw lub negatywnych cech charakteru. Ów wymóg formalny spełniają najdosłowniej utwory Krasickiego. Każda z satyr dotyka z reguły jednego, zasygnalizowanego w tytule zjawiska.

I tak satyra Pijaństwo ukazuje niebezpieczeństwa nałogu, krytykuje nadmierne spożywanie alkoholu, ale i całą szlachecką gościnność.

W satyrze Żona modna krytykuje się bezwiedne przejmowanie obcych wzorów kulturowych, ale też próżność, skłonność do zbytków, chciwość, uległość męża wobec żony, naiwność i nieodpowiedzialność, brak własnego zdania.

Satyra Do króla demaskuje zacofanie szlachty, piętnuje jej wady, takie jak konserwatyzm, stereotypowe myślenie, niechęć do nauki, rozrzutność, przesadne życie towarzyskie, porywczość.

Wreszcie, mająca niejako programowy charakter wobec innych utworów w zbiorku, satyra Świat zepsuty krytykuje wiele negatywnych zjawisk z czasów współczesnych poecie, jakie przyczyniają się do upadku moralnego i politycznego kraju.

W pozostałych satyrach Krasicki podejmuje i wytyka m.in. takie kwestie, jak: bogacenie się na upadku państwa i zdradę, życie na szlacheckiej prowincji (prowincjonalizm, zacofanie, ciemnota, niechęć do zmian) oraz w mieście (zwłaszcza środowiska rewiowe, kabaretowe, miejsca zabawy w chwili, gdy Rzeczpospolita chyli się ku upadkowi). Spektrum podejmowanych przez Krasickiego w Satyrach tematów, a zatem i piętnowanych wad jest bardzo szerokie. Nie wskazuje on jednak raczej możliwości poprawy, lecz liczy na wyobraźnię czytelnika i samodzielne formułowanie wniosków mających na celu dobro ojczyzny.

Propagowane postawy i wzorce osobowe

Satyry obok formułowanej krytyki dają także wyraz postawom, pozytywnym cechom charakteru czy wręcz wzorcom osobowym epoki (król Staś). Niemal w każdej satyrze spotykamy postać, która zachowuje zdrowy rozsądek i postępuje właściwie (najczęściej jednak już na skutek gorzkich doświadczeń płynących z popełnionych wcześniej błędów). Wyjątek stanowi Żona modna, w której skrytykowane zostają obie główne postaci, a na dodatek nawet na końcu, kiedy już się zorientowały, że postępują źle, nie potrafią się zmienić. Autor Satyr urasta do roli propagatora wzorów, jakie należy naśladować. A zatem staje się wychowawcą całego narodu.

Podmiot liryczny i adresat utworów

Podmiot liryczny Satyr jest różny, w zależności od konkretnego utworu. Spotykamy teksty, w których ujawnia się on wprost, opowiadając niejako „po szkodzie” historię, w jakiej uczestniczył lub którą zasłyszał (satyry Pijaństwo, Żona modna). W takich satyrach mamy do czynienia z pewną fabułą, która jest relacjonowana grupie rozmówców. Mają ona zatem charakter dialogowy. Bywa jednak i tak, że satyra ma charakter bezosobowy, adresat jest zatem bliżej niesprecyzowany (Wiek zepsuty). Najczęściej „ja” mówiącym utworu jest jednak po prostu bliżej nieznany szlachcic. Adresat satyr również zmienia się wraz z kolejnymi utworami. Większość z nich kierowana jest do określonej grupy społecznej (Pijaństwo do szlachty, Do króla do przeciwników politycznych monarchy) albo ogółu czytelników (Wiek zepsuty).

Ironia/Komizm

Najchętniej wykorzystywaną przez Krasickiego techniką w Satyrach jest operowanie ironią, często przeradzającą się wręcz w groteskę. Narrator z gorzkim uśmiechem relacjonuje kolejne pomysły „żony modnej” przyczyniające się do trwonienia majątku czy przywołując argumenty postaci pragnących uzasadnić jakoś chęć zajrzenia „do kieliszka” w satyrze Pijaństwo. Ironiczne są też wobec swych niewłaściwych zachowań te postaci, które już doświadczyły na sobie zgubnych skutków podjętych w przeszłości kroków. Interesująco skonstruował Krasicki utwór Do króla. Tutaj szlachcic, będący podmiotem lirycznym utworu ośmiesza sam siebie, wysuwając kolejne zarzuty w stronę władcy, jakie w gruncie rzeczy dokumentują jego zalety. Wreszcie znakomita większość Satyr przedstawia scenki rodzajowe, będące także dziś źródłem niewyczerpanego komizmu. Stąd mimowolnie przy lekturze niektórych fragmentów Żony modnej czy Pijaństwa uśmiechamy się (np. czytając opis nieszczęsnego wyjazdu Piotra ze świeżo poślubioną małżonką na wieś i zabrania do karety tylu drobiazgów, pakunków, egzotycznych zwierząt, że dla męża zabrakło już miejsca…).

Stosunek do tradycji Polski szlacheckiej

Stosunek Krasickiego do tradycji szlacheckich, który wyrasta z lektury Satyr, nie jest jednoznaczny. Z jednej strony poeta krytykuje pewien negatywny wydźwięk sarmackiej obyczajowości (np. nieco źle rozumianą gościnność w satyrze Pijaństwo), z drugiej natomiast pozytywne wartości dawnej Polski przeciwstawiane są upadku moralności w czasach oświeceniowym (satyra Wiek zepsuty).

Uniwersalne wartości i aktualność dzieła

Satyry Ignacego Krasickiego należą do najchętniej czytanych i najwyżej cenionych przez badaczy literatury dzieł epoki oświecenia. Zaś takie satyry jak Żona modna czy Świat zepsuty są uważane za najwspanialsze przejawy dojrzałej literatury oświeceniowej. Utwory z opisywanego zbiorku prezentują zjawiska, krytykują postawy i wady charakteru, które występowały w epoce oświecenia. Tom Satyr zachował jednak daleko idącą aktualność także dziś. Współczesny czytelnik dzieła odnajdzie w nim wiele punktów wspólnych z obserwacjami poczynionymi w dzisiejszym świecie. Czy bowiem fascynacja kulturą Zachodu oraz wpływ języka angielskiego i wzorów obyczajowych, napływających zwłaszcza ze Stanów Zjednoczonych nie przypominają nieco tego, co piętnuje poeta w satyrze Żona modna? Czy satyra Pijaństwo zatraciła choć trochę swoją aktualność, jeśli ciągle alkoholizm jest jedną z najważniejszych patologii Polaków, a niemal w każdej rodzinie spotkać można kogoś, kto nie zachowuje umiarkowaniu w spożywaniu napojów wyskokowych? Wszakże nadal w wielu środowiskach pokutuje fałszywy pogląd o niemożności dobrej zabawy bez odrobiny alkoholu… „Światem zepsutym” jest również wiek, w którym żyjemy. Przestępczość, narkomania, globalizacja, korupcja to nic innego, jak tylko dzisiejsze odpowiedniki negatywnych zjawisk, które wylicza w utworze poeta. Jedynie w odniesieniu do satyry Do króla nie sposób przywołać dziś podobnego autorytetu dobrego władcy. Zwłaszcza wtedy, gdy szukać go mamy w polskim środowisku politycznym…

Język i styl Satyr

Stylistyka Satyr jest swoista, oryginalna, bardzo barwna. Miesza tutaj Krasicki wypowiedzi podniosłe, patetyczne z następującymi po nich wyrażeniami kolokwialnymi, często rubasznymi bądź niemal wulgarnymi (np. w satyrze Pijaństwo). Styl Satyr jest też bardzo różny, co zależy od przyjętej przez poetę intencji tworzenia dzieła. Utwory takie, jak Żona modna czy Pijaństwo przedstawiają prostą historię, a więc wyrażane są w nieskomplikowany sposób. Satyry podejmujące tematy najwyższej wagi (jak np. Świat zepsuty) obfitują w liczne środki artystycznego wyrazu, alegorie, metafory. Często w Satyrach Krasickiego spotykamy zwroty o charakterze przysłowiowym. Z reguły opisują one jednak przypadki, które właśnie zostały zakwestionowane lub wyśmiane przez: „ostrze satyry”

Po smacznym, mówią, kąsku i wodę [czyt. wódkę] pić miło. (Pijaństwo)

względnie przynoszą jedynie gorzką refleksję już po fakcie:

Próżny żal, jak mówią, po szkodzie. (zakończenie satyry Żona modna)