Boska komedia - Problematyka utworu

Kompozycja dzieła; symbolika liczb

Boska komedia składa się z trzech części, obszernych rozdziałów, które traktować można w gruncie rzeczy jako trzy oddzielne zespoły tekstów. Są to: Piekło, Czyściec i Raj. Każda z owych części zawiera podobną liczbę ksiąg, kolejno 34, 33, 33. U Dantego odnajdziemy wyraźne związki dzieła z numerologią i przypisywaniem liczbom niezwykłych wartości. Szczególnie uprzywilejowana jest liczba 3 i jej wielokrotności. Ma to odniesienie do chrześcijańskiego dogmatu Trójcy Świętej. I tak:

• dzieło składa się z 3 części
• każda z ksiąg zawiera 33 pieśni (+ prolog w części Piekło)
• utwór przedstawia trzy wizje świata pozagrobowego – piekło, czyściec i raj (9 kręgów piekielnych, 9 pięter czyśćcowych, 9 sfer niebieskich; 9 = 3 x 3)
• poemat pisany jest kunsztowną i trudną strofą, opartą na układach trójdzielnych – tercyną

Warto zwrócić też uwagę na fakt, że wszystkie trzy przestrzenie zaświatów są świetnie zorganizowane. Panuje w nich porządek, ład. Dzieje się tak dlatego, że także tutaj wkracza umiłowanie zachowania właściwych proporcji i symboli liczbowych. Często operuje się tu dokładnymi przeciwstawieniami. Tak np. zwężającemu się w dół piekielnemu lejowi odpowiada wznosząca się niebiańska góra.

Początek podróży Dantego

Poeta rozpoczyna swoją opowieść od podróży przez trzy przestrzenie świata pozagrobowego. Wypowiedź zbudowana jest subiektywnie i realistycznie, skonstruowana w pierwszej osobie gramatycznej. Początek wędrówki ma miejsce w Wielki Piątek 1300 roku. Relacja przedstawia, jak Dante gubi się w ciemnym, gęstym lesie, po tym jak zboczył z głównej, właściwej ścieżki (bardzo popularny później symbol zagubienia się człowieka w świecie). Zwrócić tu należy uwagę także na precyzyjne określenie wieku bohatera. Ma on 35 lat, a jest to, zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami dokładnie połowa przeciętnego ludzkiego życia (tutaj nazywanego przenośnie „życia wędrówką” – również bardzo nośny motyw, zakorzeniony w kulturze). W prologu pojawiają się też trzy alegoryczne wyobrażenia zwierzęce, które do dziś fascynują dantologów (tak nazywamy badacza twórczości Dantego) – mianowicie – Pantera, Lew i Wilczyca. Doszukiwano się w ich pojawieniu się rozmaitych znaczeń, najbardziej jednak uprawomocniona jest interpretacja, zgodnie z którą Pantera uosabia pożądanie, cielesność, namiętności i żądze; Lew wyniosłość i pychę, zaś Wilczyca chciwość, zachłanność i nadmierne przywiązanie do dóbr doczesnych. Z ratunkiem przychodzi nieoczekiwanie Dantemu patron poetów – rzymski twórca epicki, Wergiliusz. Przywołanie postaci poety jest niewątpliwym nawiązaniem do jego najwybitniejszego dzieła – Eneidy. W owym eposie Wergiliusz również przedstawił bowiem wizję wędrówki w zaświaty. Motyw podróży do świata pozagrobowego nie jest zatem wynalazkiem Dantego. Było to wyobrażenie w średniowieczu bardzo popularne, spotykane jednak przeważnie w literaturze niższych lotów, przeznaczonych do mniej wykształconych warstw społecznych. Za sprawą Dantego takie przedstawienie zaświatów uzyskuje niezwykłą rangę. Artyzm dzieła jest niepodważalny, a decyduje o nim w dużej mierze właśnie sposób konstruowania utworu w oparciu o zwiedzanie przestrzeni „życia po życiu”.

Piekło

Piekło, jak wynika z relacji Dantego, powstało wskutek upadku Lucyfera z niebios. Ma ono wygląd zwężającego się ku dołowi stożka i jest podzielone na 10 kręgów (w istocie 9 kręgów i przedsionek piekła – limbo), w których znajdują się grzesznicy. Im bardziej poważne przewinienie, tym w dalszym kręgu znajdują się kolejne napotykane postaci. A jest ich tu wiele, Dante wymienia około 600 nazwisk. W górnej części (1-5 krąg) miejsce swoje znaleźli ci, którzy zgrzeszyli wskutek braku umiaru, w kolejnych kręgach (6-8) ci, których występki wynikają ze złośliwości. W ostatnim najniżej położonym kręgu (9) znajdują się zdrajcy. Spotkamy tu więc Brutusa, Judasza i Kasjusza. Tak radykalne potraktowanie kwestii zdrady ma związek z biografią poety. Sam został zdradzony i opuszczony przez ludzi, których uważał za swoich przyjaciół, stąd jego rozgoryczenie i żal mają swój wyraz w takim, a nie innym wyobrażeniu piekła. Niejako przedsionek piekła stanowi limbo – miejsce, w którym umiejscawia Dante nieochrzczone dzieci oraz tych, którzy żyli przed narodzeniem Chrystusa i przez to nie mogli nigdy poznać jedynej, prawdziwej wiary. Tutaj też spotykamy liczne grono myślicieli, poetów i postaci historycznych lub mitologicznych antyku. Pojawiają się m. in. Homer, Achilles, Helena, Kleopatra. Dalej Dante relacjonuje czytelnikowi spotkanie przewoźnika dusz zmarłych – Charona oraz parę kochanków – Paola i Francescę Rimini, która stała się inspirację dla wielu dzieł literackich, muzycznych, malarskich. Do piekła dostali się też, co niewątpliwie wskazuje na tendencyjność dzieła i chęć policzenia się z wrogami politycznymi – niektórzy papieże. Są oni podobnie jak faryzeusze (z Kajfaszem na czele) oraz Mahomet jako założyciel islamu, skazani na potępienie.

Czyściec
W przeciwieństwie do opisu mąk piekielnych grzeszników, w której dominują tonacja pesymistyczna, a opisywane uczucia to troska, ból, gorycz, żal, w czyśćcu pojawia się nadzieja na oglądanie oblicza Pana. Najbardziej interesującym fragmentem tej części poematu jest przybycie Dantego do góry czyśćcowej składającej się z dziewięciu pięter. Tutaj wędrówka będzie już przebiegać w kierunku do góry, a więc zbliżając się do Boga, a nie jak dotąd, oddalając się Odeń. Anioł rysuje mu tam na czole siedmiokrotnie literę P, co ma symbolizować siedem grzechów głównych. Aby wejść dalej, bohater musi się najpierw z owych przypadłości oczyścić. Na wierzchołku czyśćca Wergiliusz opuszcza Dantego, a jego miejsce zajmuje wyidealizowane wyobrażenie ukochanej poety - Beatrycze.

Raj

Beatrycze oprowadza Dantego po kolejnych dziewięciu sferach niebiańskich. Ta część poematu konstruowana jest na kształt wizji. Poeta wyraża zachwyt, że dane jest mu za życia oglądać wspaniałości, które coraz trudniej mu ująć słowami. Wprowadzona tu hierarchia stanowi w istocie raczej zabieg retoryczny. Dusze, które znajdują się na kolejnych poziomach Raju, mają bezpośredni kontakt z Bogiem niezależnie od ich przyporządkowania. Interesujące postaci spotyka Dante w sferze piątej: znaleźli tutaj swoje wieczne ukojenie tacy wielcy teolodzy, jak św. Tomasz z Akwinu czy św. Bonawentura. Także tutaj spotyka Dante biblijnego króla Salomona. Na końcu wędrówki Dantego Beatrycze opuszcza go, a jej miejsce zajmuje św. Bernard. Poeta dociera tak do najwyższej sfery niebiańskiej – siedziby Boga, zwanej Empireum. Tutaj doznaje zaszczytu bezpośredniego kontaktu z Bogiem i uświadamia sobie najgłówniejsze kwestie doktrynalne związane z boskością i człowieczeństwem. Jego wizja wykracza jednak poza możliwości ludzkiego rozumienia. Bóg ukazuje się mu w postaci trzech wirujących kręgów (ponownie symbolika liczb), jakie odpowiadać mają trzem osobom boskim – Ojcu, Synowi i Duchowi Św. Relacja zbliża się do kresu w chwili, kiedy Dante usiłuje ogarnąć tajemnicę Trójcy i zgłębić istotę boskości. Wizja ta jednak staje się wreszcie niewytłumaczalna i nie dająca się objąć ludzkim rozumem. Żadne słowo ani wysiłek intelektualny nie znajdują tu zastosowania. Ostatnim stwierdzeniem, jakie zamyka dzieło jest nazwanie Boga miłością, co znajdzie potem swoje liczne naśladownictwa i nawiązania w przeróżnych obszarach kulturowych.

Alegoryczność i wizyjność kontra realizm

Boska komedia jest dziełem świadomie kształtowanym na wzór wizji. Owa wizyjność znajduje swoje urzeczywistnienie we wszystkich kolejnych księgach poematu, a najbardziej chyba podobny sposób obrazowania można zaobserwować w opisach Raju. Obok tego dzieło to jednak operuje często stylem skrajnie realistycznym, niekiedy wręcz naturalistycznym. Czyni to przy tym poeta tak sugestywnie, że lektura utworu może nie tylko skłaniać do głębszej refleksji, ale wręcz w niektórych fragmentach budzić skrajne odczucia, a nawet przerażać. Naturalnie fragmenty tekstu utrzymane w tej tonacji odnajdziemy przede wszystkim w pierwszej części poematu – Piekło. Te dwie formy konstruowania wypowiedzi i nadawania jej określonego zabarwienia stylistycznego (realizm, wizja) dają się jeszcze uzupełnić o odczytanie tekstu za pomocą alegorezy. Boska komedia ujawnia bowiem rozliczne skrywane sensy, które dadzą się odszyfrować przy uważnym czytaniu dzieła i rozpoznawania jego symboli i kontekstów interkulturowych. Dante czyni samego siebie bohaterem poematu, aby wykazać jego uniwersalizm i umowność. Każdy z nas jest skazany na podobną wędrówkę przez męką, poprzez oczyszczenie, do zbawienia - zdaje się dopowiadać poeta. Tym sposobem wędrówka bohatera dzieła przez kolejne kręgi piekieł, a potem czyściec i raj odpowiada ludzkiemu życiu. Szczególnie czytelna jest początkowa alegoria „ciemnego lasu”, w jakim znalazł się poeta wskutek zboczenia z właściwej drogi. Może owo zagubienie się symbolizować życie bez Boga lub pogrążenie się w grzechu. Jedynie wyprawa, w której można i należy stawić czoła swoim słabościom pozwoli na przezwyciężenie i odrzucenie szatańskich pokus, a dzięki temu uzyskanie zbawienia. Takie rozumienie świata jest właściwe średniowieczu. Dante, konstruując swoje kolejne stopnie zbłądzenia i doskonałości, opiera się na hierarchii św. Tomasza z Akwinu. Każda kolejna przestrzeń, jaką odwiedza poeta pełni określone funkcje poznawcze. Tym samym zyskuje ona znaczenia alegoryczne i służy przekazaniu bohaterowi dzieła, a docelowo czytelnikowi określonych dylematów religijnych i moralnych. Tendencja alegoryczna przeplata się jednak z realistyczną, gdzie na znaczeniu zyskują obserwacje natury politycznej i społecznej. Dante konstruuje też swoje dzieło trochę tak, jakby było to proroctwo. Sformułowana tutaj krytyka władzy kościelnej i świeckiej jest uzupełniona o wskazanie konieczności przeprowadzenia reform i usprawnienia obowiązującego współczesnego poecie porządku. Tutaj pojawia się też alegoryczna figura zwierzęca, jakiej do dziś nie udało się zidentyfikować. Jest to Chart, który ma zapędzić napotkaną na początku poematu Wilczycę do piekła. Na koniec należy jeszcze stwierdzić, że w zasadzie każda postać, każda scena poematu stanowi punkt wyjścia do doszukiwania się alegorycznych odczytań.

Przewodnicy poety

Dantemu w jego wędrówce przez zaświaty stale towarzyszy jakaś postać pełniąca rolę przewodnika i opiekuna. Przez najstraszniejszy obszar pozagrobowej rzeczywistości, a więc piekło, prowadzi go rzymski poeta, Wergiliusz. Nadanie mu tak znaczącej rangi w poemacie może wynikać z dwu przyczyn. Po pierwsze, uchodzi on za patrona poetów, mistrza sztuki poetyckiej, a tym samym swoisty wzór Dantego. Po drugie, w średniowieczu Wergiliusza postrzegano jako osobę, która przewidziała narodziny Chrystusa (tak interpretowano fragment jego eklogi). Niejednokrotnie strzeże on bohatera poematu przed niebezpieczeństwami grożącymi w świecie zmarłych. Ponieważ Wergiliusz reprezentuje świat antyczny, a więc pogański, nie jest ochrzczony. Uniemożliwia to mu wejście do raju i wprowadzenie tam Dantego. Jego obowiązek przejmuje zatem Beatrycze - postać historyczna, która zajmowała ważne miejsce w biografii poety (Beatrycze Potrinari, wcześnie zmarła ukochana Dantego). Także ona ustępuje jednak miejsca w końcowych partiach Raju. Wówczas pojawia się już postać świętego, a konkretnie jest to św. Bernard z Clairvaux.

Boska komedia jako summa wiedzy średniowiecznej

Boska komedia określane bywa summą, ponieważ grupuje i określa całą dostępną autorowi dzieła wiedzę, mentalność, obyczajowość. Przez to jest połączeniem tego, co zna średniowiecze, z tym, co zawdzięczamy antykowi. Dzieło staje się w ten sposób misterną mozaiką spajającą w sobie elementy średniowieczne z wyznacznikami innych epok (z jednej strony antyku, a z drugiej renesansu). Dante sięgał do licznych źródeł, szczególnie tych dostępnych mu ówcześnie, a więc powstałych w wiekach średnich. Czytał rozliczne przekłady Pisma Św., pisma apokryficzne, żywoty świętych, teksty napisane przez Ojców Kościoła. Boską komedię możemy potraktować również jako dzieło podsumowujące całość ówczesnej wiedzy teologicznej. Ów wymiar religijny dzieła jest na każdym niemal kroku wędrówki Dantego podkreślany. W ten sposób dzieło to stanowi najdoskonalszy chyba przykład średniowiecznej poezji uczonej, prezentuje syntezę ówczesnej wiedzy i to zarówno początków epoki i jej historii, jak też filozofii, teologii, polityki, kultury, informacji z życia codziennego.

Tendencje renesansowe

Dzieło, mimo że powstaje w okresie średniowiecza i stanowi podsumowanie ówczesnej obyczajowości, mentalności, sposobu myślenia i postrzegania świata oraz dostępnej wówczas wiedzy, wykazuje jednak również wyraźne wpływy zbliżającej się już kolejnej wspaniałej epoki w dziejach kultury – renesansu. Można w Boskiej Komedii odnaleźć mianowicie pewne wskazówki świadczące o postępującym procesie rozkładu średniowiecznych ideałów Decydują o tym takie fakty, jak:

• Świecki autor i charakter dzieła
• W średniowieczu wielkie dzieła tworzą jedynie osoby duchowne. Osoby świeckie raczej nie zajmują się twórczością poetycką, a jeśli już to czynią, to owocem ich działania są proste teksty przeznaczone dla ludu. Boska komedia na takim tle jest dziełem niezwykłym i wyraźnie zaznaczającym swoją odrębność.
• Subiektywizm autora, jego zaangażowanie w ówczesne życie polityczne i społeczne
• Dante na kartach swojego poematu nie stroni od konkretnych, często krytycznych uwag, na temat ówczesnej struktury państwowej, aparatu władzy, decyzji politycznych i niepokojów społecznych. Jest to cecha nietypowa dla twórcy średniowiecznego, świetnie podejmie ją natomiast i rozwinie renesans.
• Napisanie dzieła w języku narodowym
• W okresie, gdy w środowisku ludzi wykształconych niepodważalnie dominuje łacina, Dante pisze swój tekst w języku narodowym. Czyni to w pełni świadomie, przez co ujawnia zainteresowanie kwestiami tożsamości i przynależności do określonej nacji i podkreśla chęć i konieczność rozwoju rodzimego piśmiennictwa.
• Doskonała znajomość poezji antycznej
• Stosunek średniowiecza do poezji antycznej był niejednoznaczny. Z jednej strony potępiano teksty pogańskich twórców, nie czytano ich ani szerzej nie kojarzono, nie odwoływano się do nich. Z drugiej strony jednak uznano autorytet niektórych wielkich myślicieli starożytności. Warto wspomnieć choćby to, że nauki Arystotelesa stały się zaczątkiem średniowiecznej scholastyki. Mimo wszystko tak rozległa znajomość antyku, jaką ujawnia Dante w swym dziele, jest zjawiskiem obcym dla wieków średnich. Jest to cecha, którą uwypukli dopiero renesans. Pod tym względem jest więc Dante w pewien sposób prekursorem nowych prądów.
• Podkreślenie autorstwa dzieła i rangi twórcy w miejsce anonimowości
• W średniowieczu często praktykowane było anonimowe tworzenie dzieł. Podkreślanie własnej indywidualności, nawet jeśli chodzić miałoby o genialnego, doniosłego dla dziejów kultury twórcę, postrzegano jako zuchwalstwo, obrazę Boskiego majestatu i zbędne wywyższanie się. Dante, który podkreśla swoją tożsamość choćby tym, że samego siebie czyni głównym bohaterem poematu, jest już daleki od takowych tendencji.