Kamień na kamieniu - Problematyka utworu

Akcja utworu

Kamień na kamieniu nie posiada linearnie poprowadzonej akcji, stąd trudno jest mówić o jej streszczaniu. Cały utwór jest skomponowany z długiego monologu, którego autorem jest zarazem główny bohater dzieła – Szymon Pietruszka. Opętany jest on wizją zbudowania rodzinnego grobowca. Opowiada o swoich dziejach. Wspomina zatem lata wojny i swojej działalności w partyzantce, przypomina sobie nieudaną karierę urzędniczą, opowiada o rodzinie, zarówno tej mieszkającej na wsi, jak i tej z miasta. Wreszcie przywołuje tragiczne zdarzenie, jakie stało się jego udziałem – wypadek drogowy i kalectwo jako jego skutek. Najwięcej miejsca zajmują jednak w powieści rozważania i refleksje na temat wsi.

Chłopska epopeja

Powieść Myśliwskiego jest jednym z najdoskonalszych przejawów tzw. nurtu wiejskiego w literaturze polskiej. Sam pisarz wywodził się ze środowiska chłopskiego i doskonale rozumiał problemy współczesnej mu wsi. Ta przenikliwość i trafność obserwacji znalazła swoje odzwierciedlenie także w Kamieniu na kamieniu. Niektórzy krytycy nazywają wprost powieść Myśliwskiego „chłopską epopeją”. Decyduje o tym żywioł epicki dzieła, konstrukcja bohatera typowego dla pewnej społeczności i ukazanie tejże społeczności w ważnym dla niej momencie dziejowym (ta ostatnia cecha epopei jest w powieści bardzo silnie akcentowana – tło wydarzeń i istotną cezurę stanowi najpierw II wojna światowa, a potem transformacje ustrojowe i będące ich wpływem przemiany społeczne czy gospodarcze). Pod pewnymi względami bardzo zbliża się Kamień na kamieniu do Pana Tadeusza – oba te utwory przedstawiają pewną panoramicznie ujętą wizję rzeczywistości, a zarazem stanowią pożegnanie tego, co odchodzi. Mickiewicz oddał poetycki hołd przechodzącej powoli w przeszłość kultury szlacheckiej. Myśliwski czyni podobnie, tyle tylko, że tu pragnie on podkreślić rolę wsi w tworzeniu polskiej tradycji, tożsamości narodowej, więzi społecznych i zachowania norm moralnych. Wszystko to w odniesieniu do szlachty jest oczywiste, nowość polega jednak na tym, że tym razem chodzi o niedocenianych często chłopów.

Plebejska filozofia życia

Myśliwski daje bardzo szczegółowy, realistyczny, ale też pogłębiony psychologiczne oraz operujący licznymi symbolami obraz polskiej wsi. Opisuje on proste życie chłopów. Wydawać by się mogło, że dalekie im są filozoficzne dywagacje, ale nic bardziej błędnego. Otóż, naturalnie, nie posiadają oni wielkiej książkowej wiedzy, ale cechuje ich ogromna mądrość życiowa i przenikliwość. Szymon Pietruszka jest w powieści bohaterem typowym – jego światopogląd zbieżny jest w głównej mierze z postrzeganiem rzeczywistości przez chłopów w powojennej Polsce. Jedyne, co go wyróżnia, to wzmożone poczucie pustki, jałowości, bezsensu życia oraz obsesyjna chęć zbudowania rodzinnego grobu jako wymiernego, namacalnego świadectwa swojego ziemskiego bytowania.

Powiązanie człowieka z naturą

U Myśliwskiego ponownie odnajdujemy to, co spotykaliśmy już u Mickiewicza czy Orzeszkowej, powiązanie życia człowieka z naturą, światem fauny i flory, wpisanie się w swoisty rytm przyrody, współistnienie z nią i wzajemne uzupełnianie się. Wyznacznikiem postępowania i działań bohaterów jest w dużej mierze aktualna pora roku, decyduje ona zwłaszcza o tym, jakie prace na roli należy podjąć, organizuje jednak także czas wolny. Bardzo ważnym symbolem w powieści jest chleb – owoc, jaki wydaje ziemia. Stanowi on swoiste połączenie świata przyrody i ludzi, ulega też pewnego rodzaju sakralizacji. Warto podkreślić jeszcze, że u Myśliwskiego, podobnie jak wcześniej u Reymonta więź chłopa z ziemią jest bardzo silna, nierozerwalna. Zarazem powieść ukazuje, jak rzeczywistość historyczna warunkuje także i tę zależność. Zmiany ustrojowe po II wojnie światowej powodują rozluźnienie tych odwiecznych stosunków. Naturę wypiera miasto.

Chłopskie doświadczanie transcendencji (Boga i świętości)

Powieść Kamień na kamieniu warto też rozpoznać, zwracając uwagę na subtelne podjęcie tematyki religijnej. Przy czym nie chodzi tu o religię instytucjonalną, wynikającą z przykazań kościelnych, ale bardziej o świętość świecką, związaną z moralnością czy etyką. Szymon Pietruszka nie jest wcale stereotypowym chłopem, o płytkiej, lecz żarliwej wierze. Jego kontakty z instytucjonalnym Kościołem są bardzo luźne, by nie powiedzieć znikome. A mimo to bohaterowie powieści zdają się szukać Boga, odczuwać z Nim bezpośrednią niemal mistyczną więź. Transcendencja postrzegana przez chłopów w Kamieniu na kamieniu to nie budynek kościoła czy postać księdza, ale proste obcowanie z Chrystusem w modlitwie. Do Zbawiciela są kierowane wszystkie prośby, jest on traktowany niemalże wręcz jak człowiek, a nie Bóg. Chłopi potrzebują jednak namacalnego świadectwa Boskiej obecności w świecie, stąd tak wiele we wsi krzyży. Odpowiada to zresztą typowej mentalności chłopskiej, nie tylko w prozie Myśliwskiego ma to miejsce, ale też we współczesnej wsi. Doświadczanie świętości ma jednak we wsi opisywanej przez pisarza także charakter zabawowy, mniej uroczysty. Chodzi rzecz jasna o odpust, który jest ważnym wydarzeniem w życiu powieściowych postaci.

Obraz społeczeństwa polskiego u progu dziejowych zmian

Myśliwski osadza akcję swojej powieści w czasie, w którym nieodwołalnie postępują zmiany wielowiekowych zaszłości w relacjach miasto – wieś. Chłopi coraz częściej dają się skusić propagandą gospodarki kapitalistycznej i wyruszają do miast. Następuje przemieszanie się tych dwu środowisk i stopniowego upodabniania się jednych do drugich. Skutkuje to tym, że zanikają dawne tradycje czy obyczaje wiejskie, jakie w nowej rzeczywistości nie znajdują już zastosowania. Powieść przedstawia zatem świat, w którym zachodzi szereg zmian. Inna staje się mentalność chłopska (o tym wspomnieliśmy wyżej), ale ukazany jest także mozolny proces industrializacji wsi, jej uwikłania w politykę rodzącego się socjalizmu, zachodzące przemiany społeczne i gospodarcze. Ewoluuje w toku akcji powieści także sam jej główny bohater – Szymon Pietruszka. Kolejne etapy jego życia warunkują wiejskie pochodzenie i odebrane wychowanie, patriotyzm w czasie wojny, zdławiony potem monotonią i jałowością zajmowanej pozycji urzędniczej, poszukiwanie miłości, tragiczny wypadek i wreszcie ostatni cel życia – idea pozostawienia czegoś po sobie, a konkretnie rodzinnego grobowca.