Kazania sejmowe - Problematyka utworu

Treść i budowa kazań

Utwór Skargi zbudowany jest z ośmiu kazań, które stanowią samodzielne cząstki. Wszystkie są ponumerowane i zatytułowane. Ponadto zbudowano je według określonego schematu. Każde kazanie rozpoczyna cytat zaczerpnięty z Biblii. Jego treść zawsze koreluje z tematem poruszanym w danym fragmencie, „wprowadza” w omawiane zagadnienie. Ponadto w każdym osobnym tekście można zestawić przeciwstawne wartości (np. mądrość niebieska – mądrość ziemska w kazaniu pierwszym; miłość – egoizm w drugim; zgoda – niezgoda w trzecim itd.). Dodatkowo każde zakończone jest wezwaniem-modlitwą. W pierwszym kazaniu czytamy o mądrości danej przez Boga, którą powinni posiadać rządzący. Skarga tłumaczy, jak należy postępować, by zostać nią przez Pana obdarowanym. Wymienia również czynniki, które przeszkadzają w osiągnięciu tego celu (np. niepokój, grzech, pycha, obłuda). W kolejnym kazaniu O miłości i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie zawarta jest krytyka prywaty szlachty i magnaterii. Przywołane są biblijne postaci, które wykazały się bezinteresowną miłością do ojczyzny. Do takiej właśnie postawy nawołuje Skarga. W Kazaniu trzecim. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej zostało „nakreślone” niebezpieczeństwo, które zagraża skłóconym rodakom. Skarga apeluje o posłuszeństwo względem przełożonych oraz o szacunek dla stanów niższych, co ma zagwarantować jedność społeczną. W kolejnych dwóch kazaniach czytamy o korzyściach, zarówno politycznych, jak i osobistych, wynikających z uznania tylko jednej słusznej wiary, tj. religii katolickiej. Następny fragment „dotyka” zagadnienia władzy królewskiej, której autorytetu nie należy kwestionować. W Kazaniu siódmym „poruszany” jest temat prawa, jakie powinno być ustanawiane przez ludzi mądrych i pobożnych. Ponadto Skarga upomina, że konstytucja zawiera zapisy, które należy zmienić (np. o mężobójstwie). W ostatnim kazaniu czytamy o „grzechach jawnych”, jakich się dopuszczają rodacy. Są nimi, między innymi, herezja, brak sprawiedliwości w sądach, marnotrawienie pieniędzy na wystawne życie czy wyzysk chłopa. Skarga przestrzegał przed najbardziej dotkliwą konsekwencją takich poczynań, jaką jest upadek państwa.

Kreacja podmiotu mówiącego

W tekście Skargi mamy do czynienia ze stylizacją podmiotu na starotestamentowego proroka. Jak biblijny wieszcz, zapowiadający upadek grzesznego Babilonu, tak osoba mówiąca w Kazaniach sejmowych, ostrzega i przepowiada zgubną przyszłość Polski. Podmiot nie tylko kreśli szczegółowy obraz zagrożenia:

I włożą jarzmo żelazne na szyje wasze,

ale także, znając przyszłość i chcąc ochronić rodaków, apeluje o zmianę nieodpowiedzialnego stylu życia. Taka kreacja podmiotu „podkreśla” doniosłość myśli zawartych w wypowiedzi. Profetyczna wizja zguby ojczyzny przyczyniła się do postrzegania w XIX wieku Skargi jako natchnionego wieszcza.

Przedstawienia ojczyzny

Jeżeli uznamy, że głównym celem Skargi było przekonanie odbiory do swych racji, wówczas zasadne jest przedstawienie ojczyzny jako matki, bowiem figura ta odwołuje się do wartości bliskich ludziom, dzięki czemu kaznodzieja pozyskuje przychylność słuchaczy. Nadanie ojczyźnie cech opiekuńczej matki, podkreśla naturalność i oczywistość miłości, jaką powinniśmy ją obdarzać (tak, jak naturalna jest miłość dziecka do rodzica). Innym przejmującym „obrazem” jest przedstawienie ówczesnej sytuacji kraju za pomocą alegorycznej wizji Polski jako tonącego statku, który należy przede wszystkim ratować, a nie martwić się o swoje dobra. Ta działająca na wyobraźnię alegoria wywodzi się od Horacego i cieszyła się dużą popularnością w XVI wieku. Innym, ciekawym i urozmaicającym tekst, „chwytem” jest porównanie ojczyzny do chorego organizmu, któremu mogą pomóc jedynie lekarze-rodacy rządzący krajem. Skarga diagnozuje choroby, które nękają Polskę i poświęca im w swoim tekście wiele uwagi.

Choroby Rzeczypospolitej

Osią tematyczną utworu są choroby, które niszczą ojczyznę. Kaznodzieja zwraca uwagę na obojętność wobec ojczyzny (pierwsza choroba), brak zgody w społeczeństwie (druga), herezje (trzecia), osłabienie władzy królewskiej (czwarta), niesprawiedliwe prawa (piąta) oraz grzechy, które jawnie nie przystoją dobrym katolikom (szósta). Choroby te obrazują sytuację polityczną w ówczesnej Rzeczypospolitej.

Program naprawy państwa

Skarga nie tylko wskazuje błędy, które popełniają rodacy, ale także daje wskazówki, jak należy postępować, by oddalić „widmo” upadku państwa. Autor nawołuje do uznania silnej władzy króla, która ma gwarantować jedność społeczną. Ponadto władza królewska, usankcjonowana przez samego Boga, powinna być dziedziczna, a jednym z obowiązków monarchy miałaby być obrona interesów Kościoła. Pomocą i radą służyć by miał senat, natomiast rola sejmu i szlachty powinna być znacząco ograniczona. Skarga żywił niechęć do stanu szlacheckiego, który, jego zdaniem, bezprawnie uzurpuje sobie autorytet przysługujący senatorom. Negatywny stosunek do tej grupy społecznej uzasadnić możemy tym, że wśród szlachty było wielu zwolenników reformacji w Polsce. Ponadto kaznodzieja pragnął zmian w sądownictwie, a także apelował o miłosierdzie dla uciskanego chłopa.

Styl Skargi

Skarga, w celu pobudzenia uczuć odbiorców oraz przekonania ich do swojej racji, wykorzystuje znajomość retoryki. Chętnie posługuje się anaforą:

Pierwej rzadki […]. Pierwej samodziałki […]. Pierwej proste […]. Pierwej jedna […].

oraz epiforą:

[…] jedną męką jego,[…] wierna czeladka jego.

Ponadto, poprzez zastosowanie pytań retorycznych, zmusza odbiorcę do zastanowienia się nad poruszaną kwestią, pobudza do przemyśleń, np.

Kto ani czyta, ani słucha mądrych, ani się ich radzi, ani z nimi towarzyszy: skąd ma mądrym być i rozum dostawać?.

Autor stosuje także wykrzyknienia i chętnie zestawia obok siebie zdania pytające, oznajmujące, wielokrotnie złożone i pojedyncze, dzięki czemu wypowiedź nie jest monotonna. Cel ten został również osiągnięty poprzez użycie inwersji (szyk przestawny). Poza tym odnajdujemy w tekście apostrofy:

O piękna wolności.

oraz porównania, których stosowanie wynika z zamiłowania kaznodziei do dokładnego wyjaśnienia podejmowanych zagadnień. Skarga stosuje także szeregi stopniowanych epitetów:

Dobrze miłować sąsiada; lepiej wszytkie, którzy w mieście jednym są; a pogotowiu jeszcze lepiej wszytkie obywatele królestwa tego […].

Powyższe przykłady odzwierciedlają zamiłowanie autora do posługiwania się metodami właściwymi starożytnej retoryce. Dzięki temu tekst pełni funkcję perswazyjną. Na jego „barwność” składają się liczne toposy (wzorcowe przykłady) zaczerpnięte z Pisma Świętego (szczególnie ze Starego Testamentu – 187, podczas gdy nowotestamentowych jest 77). Skarga, aby potwierdzić słuszność swoich przekonań, przywołuje dzieje historyczne cesarstwa rzymskiego i bizantyjskiego oraz przytacza cytaty z tekstów religijnych i pogańskich. Ponadto posługiwanie się sentencjami sprawia, że wypowiedź ma uroczysty charakter, a podmiot mówiący staje się autorytetem. Charakterystyczna dla Kazań sejmowych jest stylizacja biblijna, która nadaje tekstowi wzniosłą tonację. Została ona osiągnięta poprzez użycie pararelizmów składniowych:

Onę miłując, sami siebie miłuj(e)cie, a nie utracicie; onej nie życząc i wiary nie dochowując, sami siebie zdradzacie,

a także poprzez budowanie zdań złożonych, połączonych za pomocą powtarzanego spójnika:

Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszytkim, co w domu jest, nie pogardzamy: zatonie […].

Kazania sejmowe zostały napisane językiem „żywym” i „obrazowym”. Warto jednak pamiętać, że umiejętne połączenie antycznej retoryki i stylu biblijnego było podporządkowane treściom kazań, które miały nie tyle zadziwić „kwiecistością” słowa, ale nade wszystko pobudzić do myślenia