Renesans

Renesans trwał we Włoszech od XIV w. do XVI w., a w krajach północnej Europy od końca XV w. do końca XVI w. (w Polsce od XVI w. do lat trzydziestych XVII w.).

Termin „renesans” (zapożyczenie z franc. renaissance) jest równoznaczny z terminem „odrodzenie” (tłumaczenie z łac. renovare – odradzać, odnawiać). Stosuje się je wymiennie na określenie epoki w dziejach kultury. Rozumienie znaczenia słowa „renesans” jest wieloaspektowe:

• odrodzenie się człowieka w duchu chrześcijańskim;
• odnowienie ludzkiego życia poprzez „oczyszczającą siłę miłości”;
• przywrócenie wzorów antycznych;
• rozwój sztuki poprzez udoskonalenie dziedzictwa mistrzów starożytnego Rzymu.
• „Odradzanie się” Europy przełomu XV/XVI w. to efekt zbiegających się w tym samym czasie kilku faktów o charakterze społeczno – historyczno – ekonomicznym. Na pewno jest nim kryzys papiestwa, a z nim związane osłabienie wpływu Watykanu na samodzielność państw europejskich oraz ożywienie tendencji do jednoczenia się narodowego i rozwój miast.

Pojęcia związane z epoką

Humanizm

Prąd filozoficzny kierujący uwagę myśli ludzkiej na osobę i sprawy człowieka: jego godność, poczucie wolności, wszechstronny rozwój oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla siłę ludzkiego rozumu i możliwości zdobycia szerokiej i gruntownej wiedzy o świecie Naczelne hasło humanizmu zaczerpnięte zostało z utworu komediopisarza antycznego, Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (łac. homo sum et nil humani a me alienum esse puto.).

Antropocentryzm

Poglądy stawiające człowieka w centrum zainteresowania; oznaczają taki tok myślenia, w którym przyjmuje się ludzki punkt widzenia w odbieraniu i analizowaniu wszelkich zjawisk

Utopia

Termin zaczerpnięty z tytułu utworu Tomasza Morusa pt. Utopia z 1516 r., w którym opisał idealny ustrój na wyspie Utopia – życie w zgodzie z naturą, w równości między ludźmi, w pełnej harmonii i spokoju, bez pieniędzy i wyzysku materialnego; utopia to też pewna ideologia zakładająca radykalizm w realizacji zamierzeń programowych, ale opierająca się bardziej na fantazji o idealnym ustroju niż realiach; dziś „utopijny” znaczy wyidealizowany, nierealny, niemożliwy, istniejący w wyobraźni

Predestynacja

Nieodwracalność losu, przeznaczenie; pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie nadanym przez Boga (pośmiertne losy człowieka są ustalone jeszcze za jego życia)

Irenizm

Z gr. eirene – pokój, postawa hołdująca zgodzie i pokojowi między ludźmi; otwartość i życzliwość na tle społecznym i wyznaniowym

Makiawelizm

Nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza renesansu – Nicollo Machiavelliego. Postawa wyrażająca się cynizmem, brakiem skrupułów w dążeniu do realizacji swoich celów, dopuszczająca zdradę, podstęp, a nawet zbrodnię

Najważniejsze wydarzenia

• Kryzys papiestwa i reformacja

kryzys w Rzymie następował stopniowo, począwszy od XIV w., tj. buntu miejskiej biedoty rzymskiej, który skutkował przeniesieniem - na niespełna 70 lat - urzędu papieża do Awinionu; powrót do Rzymu okazał się początkiem tzw. wielkiej schizmy zachodniej, bo francuski kler osadził na tronie awiniońskim swojego kandydata (schizma trwała do 1417 r. tj. do soboru w Konstancji);

reformacja – (z łac. reformare przekształcać, przebudowywać) działania zmierzające do odnowienia Kościoła i chrześcijaństwa; eskalacja takich działań następuje po 1517 r., kiedy Marcin Luter upublicznił swoje 95 tez. Oprócz Lutra (luteranizm), do reformatorów zalicza się: Jana Kalwina (kalwinizm i arianizm) oraz króla Henryka VIII (anglikanizm).

• Zdobycie Konstantynopola

W 1453 r. stolica potężnego niegdyś państwa bizantyjskiego stanęła na krawędzi zagłady. Inwazja tureckich muzułmanów sprawiła, że to mocarstwo, Cesarstwo wschodniorzymskie, bezpowrotnie upadło. Zajęty przez Turków Konstantynopol stał się nową stolicą osmańskiego imperium.

• Odkrycia geograficzne

Przełom XV/XVI w. nazywa się Wiekiem Wielkich Odkryć. Zetknięcie się z innymi cywilizacjami pokazało, że kultura europejska nie jest jedyna. Wyprawy przyniosły korzyści wielostronne: bogacenie się, rozwój miast i portów, handel, nowe inwestycje, konkurencyjność i rywalizację, a przede wszystkim, zmianę w myśleniu - z ascetycznego na afirmujący życie i człowieka, z zamkniętego - na rozbudzonego ciekawością świata i otwartego na poznawanie.

• Mikołaj Kopernik

Najważniejsze dzieło to De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Odkrycia astronoma zrewolucjonizowały wizję świata. Uwolniły myślenie o otaczającej rzeczywistości i stały się impulsem do refleksji nad miejscem człowieka w świecie. Pokazały, co może nieskrępowany ludzki umysł oraz zachęciły do obserwacji i poszukiwań.

• Drukarstwo

W 1450 r. Gutenberg wynalazł druk, który przyśpieszył obieg informacji, zmniejszył przestrzeń, wspomógł reformację, rozpowszechnił ideały humanizmu (m.in. kult młodości – moda, maniery, sztuka), zintensyfikował edukację i potrzebę umiejętności czytania oraz wprowadził reklamę i wzmógł konkurencję.

• Filozofia

Erazm z Rotterdamu

Holenderski filolog i filozof, jeden z kluczowych myślicieli epoki, autor satyry Pochwała głupoty (1509r.), w której skrytykował ludzką głupotę i snobizm, pazerność i chciwość oraz zepsucie moralne; zwolennik irenizmu.

Nicollo Machiavelli

Obok Erazma, równie ważny przedstawiciel filozofii odrodzenia; autor kontrowersyjnego traktatu Książę (1513 r.), w którym stwierdził, że „cel uświęca środki”, jak również wykazał, iż człowiek kieruje się w swoim działaniu cynizmem, zimnym wyrachowaniem i amoralnością, więc jest z natury zły; zaprzeczył tym samym wartościom chrześcijańskim.

Tomasz Morus

Angielski filozof, polityk i pisarz, autor dzieła Utopia (1516 r.); opisał tam taki stan społeczny, w którym nie ma wykorzystywania kogokolwiek, a równość i brak pieniądza wprowadziły stan szczęścia wśród obywateli; Morus uznaje zasadę, że człowiek jest z natury dobry i możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców działających w imię braterstwa, równości i wolności człowieka.

Giovanni Pico della Mirandola

Czołowy przedstawiciel myśli włoskiego renesansu i autor dzieła O godności człowieka (1486 r.) – uznanego za manifest humanizmu. Mówi o godności ludzkiej, o niepowtarzalności cech (każdy człowiek jest inny), o wolności myśli i czynów i odpowiedzialności za nie. Autor sentencji: „każdy jest kowalem swojego losu”.

• Kultura – podstawowe zagadnienia

Poetyki humanistyczne

Na powstanie humanistycznej myśli teoretycznoliterackiej odrodzenia miały wpływ dzieła twórców antycznych:

• dialogi Platona i jego koncepcja „furor poeticus” czyli natchnienia, niezwykłego momentu spowodowanego wtargnięciem bóstwa w psychikę i wywołującego szaleństwo twórcze, „furor divinus” (szał boski), „calor poeticus” (żar poetycki);
• Poetyka Arystotelesa – pierwszy wielki usystematyzowany wykład z teorii literatury;
• List do Pizonów Horacego – rozważania estetyczno-moralne o funkcji poezji; „aurea mediocritas” – złoty umiar.

Odrodzenie przejęło teorię trzech funkcji literatury (uczyć – podobać się – wzruszać), którym podlegają trzy style (odpowiednio: niski – średni – wysoki). Poetyki humanistyczne tę teorię przeniosły do stylów poetyckich. I tak, tematom wzniosłym, boskim, królewskim czy bohaterskim odpowiadać miał styl wysoki; potocznym i codziennym – niski. Ta zasada odpowiedniości stylu nosi nazwę „decorum”. Na gruncie trzech stylów i zasady decorum powstał podział na rodzaje literackie: „opowiadania” proste (monologowane przez autora) i opowiadania mimetyczne (dialogowane). Wśród gatunków literackich były takie, które uznawano za gatunki szlachetniejsze, obwarowane ściślejszymi normami stylistycznymi, np. w rodzaju dramatycznym najwyżej ceniona była tragedia, w epickim – epopeja, w lirycznym – oda i elegia.

„Złoty wiek kultury polskiej”

Takim określeniem nazywano wiek XVI w Polsce za czasów Jagiellonów (Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta); to czas rozkwitu Rzeczypospolitej szlacheckiej, z przestrzeganiem zasad tolerancji religijnej i spokojem wewnętrznym; ogłoszona zostaje wtedy teoria heliocentryczna Kopernika, Akademia Krakowska staje się ośrodkiem naukowym znanym w świecie, powstają pierwsze utwory literackie i publicystyczne w języku polskim, przekładano na polski najwybitniejsze dzieła literatury europejskiej.

Walka o język ojczysty

Wynalazek druku okazał się sprzymierzeńcem polszczyzny, szczególnie polskiej ortografii; w połowie XV w. Jakub Parkoszowic stworzył pierwszy traktat o zasadach pisowni i rozpoczął tym samym społeczną debatę, w której wypowiedzieli się (opracowując odpowiednie materiały i publikacje): w 1512 r. Stanisław Zaborowski, w 1551 r. Stanisław Murzynowski, w 1594 r. Jan Kochanowski wespół z Łukaszem Górnickim i Janem Januszowskim. Wprowadzanie języka narodowego w różne sfery życia nie było przedsięwzięciem ani łatwym, ani szybkim. Wymagało to przede wszystkim ustanowienia pewnych norm, które pomogłyby językowi polskiemu, jeszcze niestabilnemu, wyprzeć łacinę, język co prawda wymierający, ale stabilny i mocny, szczególnie w modlitwach i nabożeństwach. W walce tej przełomowe znaczenie mają trzy wydarzenia: po pierwsze, wspomniane wyżej podjęcie próby ustalenia zasad ortograficznych; po drugie, Jan Mączyński w 1564 r. wydaje pierwszy słownik łacińsko – polski, a fakt ten czyni z języka polskiego równorzędny z łaciną język; po trzecie – w 1568 r. Piotr Statorius wydaje pierwszy podręcznik polskiej gramatyki. Pojawiły się też szybko dyskusje nad poprawnością językową oraz rolą prozy i poezji w dziedzinie utrwalania norm językowych. Ważną rolę odegrała również publicystyka sejmowa, a przede wszystkim mowy wygłaszane w sejmie po polsku. Zasługą zaś reformacji było wprowadzenie języka polskiego do tekstów religijnych.

Szkolnictwo i nauka

Najważniejszą placówką edukacyjną w Polsce była w XV/XVI wieku Akademia Krakowska, a w szczytowym okresie polskiego renesansu ogromną rolę odegrają jej studenci: Jan Kochanowski, Jan Zamojski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Jan Dantyszek, Stanisław Kleryka; rozrosła się sieć szkół parafialnych niższego szczebla, powstawały humanistyczne szkoły średnie – gimnazja; w 1544 r. w Królewcu założono uniwersytet; prężnie działająca Akademia Krakowska sprowokowała Francuzów do powołania w Paryżu konkurencyjnej wobec Krakowa i Sorbony uczelni – Collège de France (dawniej Collegium Regium), działającej do dziś renomowanej szkoły wyższej; podobną uczelnię chciał powołać Jan Zamojski, ale bez sukcesów. Akademia Zamojskich działała krótko, ale przez jakiś czas była najwybitniejszą placówką tego typu w Polsce.

Mecenat

To opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w tych dziedzinach sprawowana przez państwo, instytucje lub osoby prywatne (od nazwiska przyjaciela i doradcy Augusta w antycznym Rzymie, Mecenasa). Największe zasługi w tym zakresie ma na swoim koncie Jan Zamojski – najchlubniejsza karta w dziejach polskiego mecenatu.

Klasycyzm renesansowy

Epoka odrodzenia ożywiła na nowo sztukę starożytną i związany z nią styl klasyczny; mówiąc o klasycyzmie renesansowym mamy na myśli takie kierunki w literaturze i w sztuce, które mają charakter nawrotu do antyku, tj. zachowanie harmonii, prostoty i przejrzystości kompozycji, jej regularność, symetria i linearność, statyka zamiast dynamizmu, spokój i uporządkowanie; renesans jest pierwszą epoką, która powróciła do źródeł antycznych.

Uprawiane gatunki

Gatunki uprawiane w odrodzeniu to: dramat humanistyczny, dramat misterny, moralitet, dialogi polemiczne, romans, apokryfy, epigramat, nowela, tren, pieśń, hymn, sonet, sielanka, tragedia, anakreontyk, elegia, fraszka.

Pareneza

Renesans nie zrezygnował z literatury parenetycznej wzorem średniowiecza, ale nowa epoka wylansowała nowe wzorce osobowe: wzór dworzanina, rycerza, artysty i patrioty.

Kultura – twórcy

• Architektura

Twórcy architektury to: Filippo Brunelleschi, Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł), Donato Bramante, Leonardo da Vinci; w Polsce sztuka renesansu mogła rozwijać się poza cechami, które były organizacjami konserwatywnymi, w ramach mecenatu królewskiego i magnackiego; przykłady architektury: pałace we Florencji, bazylika św. Piotra w Rzymie, a w Polsce – budynki w Zamościu, zamek Wawelski przebudowany przez Franciszka Florentczyka; charakterystycznym elementem polskiego renesansu w architekturze jest tez tzw. attyka (Sukiennice, poznański ratusz, zabudowania w Kazimierzu Dolnym)

• Malarstwo

Twórcy malarstwa to Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarroti, Rafael, Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Tycjan, Hieronim Bosch, Piotr Bruegel, Jan Van Eyck, Albrecht Dürer; powrót do tematyki mitologicznej; nowatorskie odczytanie scen biblijnych; przykłady: Michał Anioł Buonarotti i malowidła w Kaplicy Sykstyńskiej, fresk Leonarda da Vinci Ostatnia Wieczerza, obraz Mona Lisa.

• Rzeźba

Twórcy rzeźby to Donatello, Michelangelo Buonarroti, Filippo Brunelleschi, Jacopo Sansoviono, Bartolommeo Bandinelli, Rafael Santi, Leonardo Da Vinci; posągi przedstawiają bogów i bohaterów, w idealnej harmonii ciała; piękne rzeźby sakralne z serii Pietà (przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Chrystusa, np. Pietà watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie); rzadziej stosowany szary kamień i drewno, zyskuje natomiast marmur i odlewy z brązu; w Polsce – kaplica grobowa Zygmunta I, prezentująca styl dojrzałego renesansu

• Twórcy muzyki

Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Mikołaj Gomółka, Mikołaj z Krakowa, Marcin Leopolita, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Zieleński, Jerzy Liban; muzyka stała się sztuką; nowe gatunki muzyczne: madrygał, kanon, chanson; polifonia; gwałtowny rozwój instrumentów.

Renesans w Europie

Renesans włoski

• Rafael Santi – autor portretów z Madonnami, najsłynniejsza: Madonna Della Sedia; ciepłe, czułe, wypełnione miłością obrazy; znany jest też jego fresk Szkoła ateńska;
• Michał Anioł Buonarroti – renesansowy „homo doctus”: rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta; najwybitniejsze dzieła: freski w Kaplicy Sykstyńskiej, wśród rzeźb: Pietà i Dawid; z dzieł architektonicznych – projekt kopuły bazyliki świętego Piotra;
• Leonardo da Vinci – twórca wszechstronnie uzdolniony, prawdziwy umysł odrodzenia, geniusz; najsłynniejsze obrazy: Mona Lisa, Dama z łasiczką, Ostatnia wieczerza;
• Donato Bramante – jeden z czołowych przedstawicieli renesansu; wybitny architekt i malarz; jego dzieła: pierwotny projekt bazyliki Św. Piotra, rozbudowa Pałacu Watykańskiego, projekty wielu kościołów w Rzymie i Mediolanie, autor fresków, m.in. w Castello Sforzesco w Mediolanie;
• Sandro Botticelli – wybitny malarz z Florencji; autor obrazów Narodziny Wenus oraz La Primavera;
• Francesco Petrarka – znakomity poeta włoski, miłośnik antyku; zasłynął jako autor pięknych Sonetów do Laury; mistrz sonetu;
• Giovanni Boccaccio – twórca nowożytnej nowelistyki, autor 100 opowiadań Dekameron; wszystkie napisał w języku ojczystym; od tytułu jednego z utworów „teorią sokoła” nazwano teorię budowy noweli; to Boccaccio ukształtował i rozpowszechnił nowelę jako gatunek;
• Ludovico Ariosto – autor poematu Orland szalony – renesansowej odmiany opowieści rycerskiej;
• Torquato Tasso – prekursor baroku, schyłkowy pisarz renesansu; najsłynniejsze dzieło o jednej z wypraw krzyżowych – Jerozolima wyzwolona;
• Dante Alighieri – swoim dziełem Boska Komedia wprowadził kulturę europejską w epokę renesansu;
• Baldassare Castiglione – autor wielkiego dialogowanego dzieła Dworzanin, którym wywarł ogromny wpływ na twórców epoki; jego utwór doczekał się polskiej wersji – Dworzanin Łukasza Górnickiego.

Renesans angielski

• William Szekspir – największy dramaturg wszechczasów, autor dzieł ponadczasowych, m. in.: Romeo i Julia, Otello, Makbet, Sen nocy letniej, Hamlet, Poskromienie złośnicy; nowator w dziedzinie kompozycji dramatu.

Renesans francuski

• Francois Rabelais - z zawodu lekarz; autor satyrycznej, pełnej radości i optymizmu epopei Gargantua i Pantagruel, w której dał wyraz naturalności człowieka bez ograniczeń (zwolennik reformacji, ścigany przez Kościół katolicki), tworząc satyrę na ówczesne społeczeństwo i nauczanie scholastyczne;
• Michel Montaigne – myśliciel, bibliofil, w swojej książce – cyklu esejów Próby zawarł wiele cytatów i aforyzmów z własnej refleksji nad życiem i samotnością; w części z nich odwołuje się do autorytetów, w części – takie złote myśli tworzy sam; oryginalny tytuł tego dzieła to Essais, zatem śmiało można stwierdzić, że Montaigne jest twórcą eseju jako gatunku;
• Pierre Ronsard – współzałożyciel grupy poetyckiej „Plejada”, która propagowała twórczość w języku narodowym (francuskim); poeta, autor sonetów i pieśni, nazywany „księciem poetów francuskich”.

Renesans polski

Myśl odrodzeniowa rozwijała się w czasie politycznego uaktywnienia się polskiej szlachty. Pierwsze efekty „złotej wolności” szlacheckiej przyniosły Polsce ogromne korzyści. Rzeczpospolita rosła nie tylko w siłę ekonomiczną, ale i chętnie inwestowano w oświatę i kulturę. Pionierami polskiego renesansu byli dyplomaci wysyłani przez Jagiellonów na dwory obcych władców lub też zapraszani do nas obcy twórcy (uczeni humaniści z Niemiec i Włoch). Napływ humanistów wzmógł się szczególnie po małżeństwie Zygmunta Starego z Boną Sforzą. Ożywieniu uległy wtedy stosunki polsko-włoskie. Renesans polski, jak i w ogóle północnoeuropejski, nie jest jednak kopią włoskiego. To raczej druga faza renesansu europejskiego, z odmiennością kulturową i społeczną typową dla tych państw. Polski renesans nie przebiegał jednakowo przez cały czas trwania. Wyróżnia się następujące fazy rozwoju:

prerenesans i jego przedstawiciele:

• Jan Dantyszek – dyplomata, poeta polsko-łaciński, ksiądz, jeden z pierwszych polskich humanistów; lubił pisać epigramaty oraz epitafia i epitalamia;
• Andrzej Krzycki – doktor prawa, wykształcenie zdobył w Bolonii; bywalec dworów, autor wielu panegiryków; arcybiskup gnieźnieński, mecenas;
• Mikołaj Hussowski – autor Pieśni o żubrze, pisanej na zamówienie dla polskiego biskupa;
• Paweł z Krosna – wykładowca literatury klasycznej na Akademii Krakowskiej;
• Jan z Wiślicy – autor pierwszej renesansowej epopei historycznej o „wojnie pruskiej” – Bellum Prutenum; student Akademii Krakowskiej, m. in. u Pawła z Krosna;
• Klemens Janicki – ubogi zdolny humanista, szybko zdobywa przychylność zamożnych mecenasów, m.in. Dantyszka i Krzyckiego; zdobywa gruntowne wykształcenie i w wieku 25 lat zostaje doktorem filozofii; autor m.in. O sobie samym do potomności.

szczytowy rozkwit literatury:

• Jan Kochanowski – czołowy polski humanista, najwybitniejszy przedstawiciel epoki; w swojej twórczości podejmował tematykę filozoficzną, patriotyczną, moralną, zajmował się wsią, naturą i pięknem świata, pisał o człowieku i jego codzienności; ma w swoim dorobku cykl pieśni, trenów, fraszek; jego utwory mają przemyślaną kompozycję, są wierne tradycji antycznej i urozmaicone, bogate w figury stylistyczne;
• Mikołaj Rej – twórca piszący po polsku, z bogatym dorobkiem, niezwykle czynny i aktywny, choć jego dzieła nie mogą dorównać Kochanowskiemu; napisał m.in. Żywot człowieka poczciwego;
• Andrzej Frycz Modrzewski – czołowy publicysta i pisarz polityczny polskiego odrodzenia; autor znanej rozprawy wpisanej do indeksu ksiąg zakazanych: O poprawie Rzeczpospolitej;
• Piotr Skarga – publicysta, rozmiłowany w ojczyźnie, autor słynnych Kazań sejmowych.

schyłek epoki:

• Mikołaj Sęp Szarzyński – „zachodzące słońce polskiego renesansu”, prekursor baroku i manieryzmu; autor Rytmy abo wiersze polskie;
• Szymon Szymonowic – poeta, autor Żeńców i Sielanek, w których wyraźnie widać odwołania do Teokryta (antycznego twórcy sielanki) oraz do Kochanowskiego;
• Sebastian Fabian Klonowic – poeta, autor poematów Flis i Roxolania oraz przekładów z Katona i Erazma.

Kontynuacje i nawiązania

Obyczajowość epoki oraz jej myśl humanistyczna, jak i uniwersalność podejmowanej przez twórców tematyki znalazły swoich kontynuatorów.

Romantyzm

• Balladyna Juliusza Słowackiego;
• Beniowski Juliusza Słowackiego;
• Kordian Juliusza Słowackiego;
• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza;
• Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego.

XX-lecie międzywojenne:

• Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana

Literatura współczesna

• Karuzela z Madonnami Mirona Białoszewskiego
• Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta
• Mona Liza Zbigniewa Herberta
• Campo di Fiori Czesława Miłosza
• Ikar Jarosława Iwaszkiewicza
• Wciąż o Ikarach głoszą Ernesta Brylla

Współczesna sztuka filmowa

• film Akiro Kurosawy Tron we krwi
• film Johna Madena Zakochany Szekspir

Bibliografia przedmiotowa

• M. Aston, Panorama renesansu, Warszawa 2003.
• J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1973.
• J. Pelc, Europejskość i polskość literatury naszego renesansu, Warszawa 1984.
• P. Wilczek, Literatura polskiego renesansu, Katowice 2005.