Kronika polska Galla Anonima - Problematyka utworu

Budowa kroniki

Dzieło składa się z trzech części i napisane jest według najlepszych wzorców retorycznych. Każdą z ksiąg poprzedza panegiryczny utwór (panegiryk – tekst wysławiający osobę lub instytucję w sposób przesadny) i list dedykacyjny. I tak księgę I dedykuje

Panu Marcinowi, z łaski Bożej arcybiskupowi, jak również Szymonowi, Pawłowi, Maurowi i Żyrosławowi, godnym Boga i czci biskupom polskiej ziemi, a także swemu współpracownikowi, wielebnemu kanclerzowi Michałowi […]

Treść Kroniki polskiej

W księdze I przedstawił czyny książąt i królów polskich, w tym – ostatnie momenty życia króla Bolesława Chrobrego, którego przedstawił jako wzorzec wspaniałego, sprawiedliwego i prawego rycerza. Bolesław Chrobry, tuż przed śmiercią, zwołał do siebie książęta i przyjaciół, by udzielić im rad oraz wydać ostanie rozporządzenia odnośnie sprawowania władzy po jego śmierci. Zapowiedział również szereg nieszczęść, które mogą spaść na kraj po jego odejściu. Przepowiedział także, że to z jego rodu wywodzić się będzie nowy władca. Dzieje władców kończy moment cudownego poczęcia Bolesława Krzywoustego, który był długo oczekiwanym dzieckiem i narodził się dzięki wielu modłom zanoszonym do Boga. Był synem Władysława Hermana i czeskiej księżniczki, Judyty. Właśnie jemu autor poświęcił całą księgę III.

W ks. I opisał, korzystając z ustnych przekazów, czasy Piasta, historię księcia gnieźnieńskiego, Popiela, którego zjadły myszy, a także rządy następcy Piasta, Siemowita, oraz cudowne odzyskanie wzroku przez Mieszka I, syna Siemowita. Dowiadujemy się też o małżeństwie Mieszka I z księżniczką czeską, Dobrawą oraz o przyjęciu przez Mieszka I chrztu. Wysławił syna Mieszka, Bolesława Chrobrego, mówiąc o jego dzielnych zmaganiach z Rusinami, o jego cnotach i szlachetności. Podkreślił niezwykłą gorliwość religijną Chrobrego i budowanie, na chwałę Bożą, kościołów w Polsce. Chrobry był dobry dla poddanych i traktował ich, niezależnie, czy to był szlachcic czy wieśniak, nie jak surowy pan, lecz jak łagodny ojciec. Był tak wspaniałym i sprawiedliwym władcą, że każdy, kto spotkał go na swej drodze, biedny czy bogaty, witał go radośnie. Gall podkreślił też cnoty i dobroć żony Chrobrego. Prawdopodobnie chodzi tu o jego trzecią żonę, Emnildę (żenił się cztery razy), która niejednokrotnie ratowała skazanych przed śmiercią. Król w swej gwałtowności skazywał ich na śmierć, a potem szczerze żałował tego czynu, wtedy jego małżonka zapytywała go, czy sprawiłoby mu to przyjemność, gdyby przypadkiem jakiś święty wskrzesił ich z grobu. Król zarzekał się, że oddałby wszystko, gdyby ktoś mógł ich ściągnąć z tamtego świata, do życia przywrócić, a ród jego uwolnić od tej hańby. Wtedy królowa, wraz ze skazańcami i ich rodzinami, padała mu do nóg i prosiła o łaskę dla nich. Król oczywiście pochwalał jej cnotliwy postępek, który był dowodem jej miłosierdzia wobec poddanych. Nie omieszkał Gall wychwalić wspaniałości stołu Bolesława i jego szczodrobliwości. Tutaj też możemy przeczytać lamentacyjną Pieśń o śmierci Bolesława oraz informacje o wstąpieniu na tron Mieszka II, o jego panowaniu i następnie o objęciu tronu przez Kazimierza Odnowiciela. Kronikarz podkreślił wielką odwagę i waleczność króla w licznych walkach z Mazowszanami i Pomorzanami. Zasługi Kazimierza dla kraju były wielkie. Dbał o poddanych, był też gorliwym i pobożnym chrześcijaninem, na co wpływ miało to, że w dziecięcym wieku oddany został przez rodziców do klasztoru, gdzie otrzymał gruntowne wykształcenie religijne. Kiedy już zszedł z tego świata, władzę po nim przejął jego pierworodny syn, Bolesław II Śmiały, który odznaczał się wojowniczością i hojnością. Następnie uwagę swoją poświęcił Bolesławowi Szczodremu. Opowiada o jego walkach, a potem o wygnaniu na Węgry. Księgę kończy informacją o liście Władysława Hermana do bractwa św. Idziego. Król wysłał z listem i darami poselstwo do Prowansji, z prośbą o modlitwy w intencji narodzin potomka.

Księgę II rozpoczyna listem dedykowanym

Panu Pawłowi, z łaski Bożej biskupowi polskiemu, [obdarzonemu] szacunku godną roztropnością, jak również swemu współpracownikowi, wzorowej pobożności kanclerzowi Michałowi […]

Księga przedstawia młode lata księcia Bolesława Krzywoustego, od narodzin do roku 1109. Opisuje pochodzenie księcia. Dowiadujemy się, że mały Bolesław urodził się w uroczystość św. Stefana króla, matka jego po porodzie zachorowała, a w niedługim czasie zmarła. Po jej śmierci książę Władysław pojął za małżonkę siostrę cesarza Henryka III. Ale rządy Bolesława to nie tylko triumfy, bo ponosił też porażki, tak jak w 1091 roku w walkach z Pomorzanami, z którymi w zasadzie miał nieustanny konflikt. Odnajdujemy tu też wzmianki o kościele gnieźnieńskim, o cudzie św. Wojciecha, o bohaterstwie młodego Bolesława, który, będąc jeszcze chłopcem, już wykazał się niezwykłą odwagą, zabijając dzika. Opowiada o jego wyprawach wojennych, z których przywoził jeńców i obfite łupy. Ojciec pochwalał waleczność syna, a kiedy już chłopiec osiągnął wymagany, odpowiedni wiek, pasował go na rycerza. Poddani też pokładali w nim nadzieję, wierząc, że właśnie on przywróci Polsce dawną świetność. Tak ktoś powiedział księciu Władysławowi, który był dumny z poczynań syna. Gall wzmiankuje o małżeństwie Bolesława ze Zbysławą, córką wielkiego księcia kijowskiego, Świętopełka. Opisuje liczne walki Krzywoustego, jego konflikt z bratem, Zbigniewem, o którym napisał, że był synem księcia Władysława i jego nałożnicy, wysłany przez matkę na nauki do klasztoru w Saksonii. Jednak wydostano go stamtąd i wywieziono do Czech. W tym czasie książę Władysław zmagał się z buntem Sieciecha. Potem chciał rozprawić się z nieposłusznym Zbigniewem, który schronił się w Kruszwicy. Była to niemal wojna domowa, bo syn przeciw ojcu wystąpił, a brat przeciw bratu wzniósł zbrodniczy oręż. Ojciec przeklął Zbigniewa, ale w czasie konsekracji kościoła w Gnieźnie, na prośby biskupów, doszło do ugody pomiędzy księciem, a jego synem. Aby zapobiec niesnaskom, książę podzielił królestwo między obu synów. Zbigniewowi przeznaczył Wielkopolskę z Kujawami i Mazowsze, Bolesławowi przypadł Śląsk, Krakowskie i Sandomierskie. Jest w tej księdze dużo opisów zmagań, głównie z Pomorzanami i Czechami. Dokładnie opisuje konflikt Bolesława ze Zbigniewem. Przyrodni brat sprawiał wiele kłopotu, bo podburzał wrogów, a i sam najeżdżał ziemie Bolesława. Zawierali porozumienie, ale na krótko, bo Zbigniew nigdy nie dotrzymywał umowy. Księgę kończy informacją o zjednoczeniu królestwa pod panowaniem Bolesława.

Księga III – jak poprzednie – zaczyna się listem dedykacyjnym i rymowanym wierszem. Księgę tę w całości poświęcił księciu Bolesławowi Krzywoustemu, opowiadając szczegółowo dzieje czterech lat rządzenia księcia (1109-1113). W liście mówi dużo o swej samotności, o tym, że podjął się tej trudnej pracy spisania dziejów Polski, by za darmo nie jeść chleba polskiego i by zachować wprawę w dyktowaniu (dyktowanie to inaczej sztuka układania listów i dokumentów). Mówi też, że to dzięki słowu pisanemu może przetrwać po wsze czasy historia Polski, że dzieło to powinno być na głos tłumaczone, tzn. czytane (królowie najczęściej nie umieli czytać). Liczy też na sowitą nagrodę za podjęcie się spisania dziejów Polski. Skrót do ks. III odpowiada w znacznej części zawartości treściowej księgi. Zaczyna od opisu walk na Pomorzu. Następnie odnajdujemy informacje, że Polsce zagrażał najazd cesarza Henryka IV, ale Bolesław Krzywousty zapewnił cesarza w liście poselskim, że Polacy nie zamierzają tak łatwo się poddać i będą bronili swej wolności. Cesarza podburzał Zbigniew. Walki trwały długo, ale wreszcie wrogowie zostali pokonani, choć pokój długo się nie utrzymał, ponieważ Bolesław nie chcąc być lennikiem cesarza i płacić kontrybucji, znowu musiał odpierać wściekłe ataki wroga. Potem znowu mamy wzmiankę o pozornym pogodzeniu się Zbigniewa z bratem. Opisuje po raz kolejny pogrom Pomorzan i spustoszenie Czech, wkroczenie do Prus i zwycięstwo nad Prusakami. Poza tym, opowiada Gall dalsze zatargi księcia Bolesława z bratem, Zbigniewem, który, za swoje przewinienia, z rozkazu Bolesława został oślepiony. Post, który odbywał później Bolesław, miał być pokutą za ten okrutny czyn w stosunku do brata. W ramach pokuty odbył też pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha.

Wzorzec osobowy – władca

Idealny władca powinien wywodzić się z dobrego i zasłużonego rodu oraz odznaczać się wyjątkowymi cechami, jak: mądrość, odwaga, dzielność. Obowiązany jest wieść chwalebny, przykładny dla poddanych, żywot. Winien także łączyć w sobie wzorzec króla i rycerza, gotowego nawet na śmierć dla dobra ojczyzny. Jego bohaterskie czyny powinny być owiane sławą i chwałą po wsze czasy. Jak na wodza narodu przystało, powinien być czujny, przewidujący, szybki i konsekwentny w działaniu, wytrwały i silny fizycznie, zaprawiony w walce. Dokonania władcy powinny budzić powszechny podziw i sprawiać, że będzie się cieszył zaufaniem swoich rycerzy, dworu i zwykłego ludu. Powinien też być szczodrobliwy i miłosierny dla swoich poddanych i mieć zawsze na uwadze, że jest zesłany na ziemię przez Boga, więc ma boskie przymioty i część potęgi Boga. Gall o opisanych w kronice władcach mówi, że byli sprawiedliwi i pokorni, roztropni i w osądzaniu bezstronni. Wszystkim więc można przypisać opinię, którą Gall wystawił Bolesławowi Krzywoustemu.