Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - Problematyka utworu

Kompozycja dzieła

Powieść posiada trójdzielną budowę, została świadomie podzielona na trzy części, z których każda przedstawia inny etap w życiu bohatera. Krasicki pokazuje się tutaj jako sprawny pisarz, umiejętnie łącząc rozmaite konwencje gatunkowe w poszczególnych partiach swej powieści. I tak, pierwsza część – opisująca dzieciństwo oraz młodość bohatera – stanowi połączenie powieści satyryczno-obyczajowej oraz powiastki filozoficznej (ta ostatnia to jeden z najchętniej podejmowanych w oświeceniu gatunków literackich, wystarczy przypomnieć sobie Kandyda). Druga księga ma kształt utopii, zaś trzecia ponownie powraca do wątków obyczajowo-satyrycznych, obrazując już je jednak z pewnym dystansem.

Utopia

Druga część powieści to utopia, a więc gatunek literatury dydaktycznej znany już od czasów antycznych (pierwszą jego realizację dał Platon w dialogu Państwo), a znajdujący swoje wspaniałe rozwinięcia w literaturze późniejszej. Jego nazwa pochodzi od dzieła Tomasz Morusa Utopia przedstawiającego życie pewnej zamkniętej grupy społecznej na odizolowanej wyspie. Grecki źródłosłów tego pojęcia należy przekładać jako „nigdzie”; „w miejscu, którego nie ma”. Warto wspomnieć, że ten motyw literacki jest tak nośny, że znajduje swoje odzwierciedlenia nawet i dzisiaj, także w popkulturze (mit Atlantydy, Ludzie jak bogowie Wellsa, film w reż. M. Baya Wyspa). W polskim piśmiennictwie ideę państwa utopijnego zaszczepia po raz pierwszy właśnie Krasicki. Oświeceniowa utopia w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach ma jednak innych charakter niż pierwotne realizacje gatunku. Spełnia ona bowiem ważną dla rozwoju bohatera funkcję edukacyjną, stanowi źródło wiedzy, określają ją cele poznawcze. Poznawanie prawideł rządzących światem oraz jego dobrych i złych stron umożliwia Mikołajowi na wyspie Nipu postać mentora, mistrz Xaoo. W ten sposób Krasicki wpisuje w swoją powieść często spotykany motyw literacki nauczyciela i ucznia. Na owym motywie opiera się zresztą w zasadzie cała fabuła drugiej księgi powieści. To z dialogów Mikołaja z mistrzem Xaoo, a nie z partii opisowych, czytelnik uzyskuje wiedzę o nipuańskim modelu społeczeństwa. Na wyspie Nipu nie obowiązuje w zasadzie żaden ustrój polityczny, nieznane jest też tam pojęcie instytucjonalnej religii (Nipuanie wyznają wiarę w siłę, jaka nad nimi czuwa, nazywają ją Najwyższą Istnością, brak jednak jest tu objawów kultu religijnego). Bliskie zarysowanej przez Krasickiego wyspie Nipu, na którą trafia Mikołaj są poglądy filozoficzne J. J. Rousseau. Głosił on hasła powrotu do natury oraz życia w społeczeństwie nieznającym podziałów stanowych czy majątkowych. Nipuanie, których spotyka bohater, pozwalają mu skonfrontować doświadczenia oświeceniowej Europy z pierwotnymi ideałami, wartościami, moralnością. Nie mają oni rozwiniętej nauki, wiedzy, obcy jest im postęp cywilizacyjny. Prowadzić to mogłoby bowiem do rozkładu państwa, szerzenia podziałów i moralnego zepsucia. Dziwić może, że podobnie jak wiedzę i naukę, postrzega się tu kulturę. Obca wyspiarzom jest znajomość pisma, czytania, sztuki teatralnej. Funkcjonuje tu jedynie tradycja ustna, Nipuanie przekazują sobie z pokolenia na pokolenia, jak to określa Xaoo, „dobrodziejstwa przodków”. Na wyspie Nipu poznaje Mikołaj także idealne metody wychowawcze, oparte na indywidualnym podejściu do każdego wychowanka, odkryciu w nim jego osobistych cech charakteru, odpowiednie go ukierunkowanie. Ową edukację przeprowadza się po prostu w domach, a zajmują się tym rodzice dziecka, brak jest zinstytucjonalizowanych form szkolnych. Nipuanie nie znają też broni, zła ani nieczystości. Są cnotliwi i wysoce cenią sobie moralność (nierozerwalność małżeństwa czy szacunek dzieci wobec rodziców). Na wyspie nie występują też jakiekolwiek różnice majątkowe czy podległość, cnotą jest bowiem równość. Jak stwierdza mistrz Xaoo, jedyną obowiązującą tu zwierzchnością jest ta, jaka ma miejsce pomiędzy dziećmi a ich rodzicami – bo ta jest w pełni naturalna. Nie znajdują tu zastosowanie struktury polityczne czy administracyjne. Jedynym wyjątkiem jest Rada Starszych, rozsądzająca ewentualne spory pomiędzy mieszkańcami, przy czym do jej interwencji dochodzi niezwykle rzadko.

Elementy edukacji Mikołaja Doświadczyńskiego

Tytułowy bohater dzieła, Mikołaj Doświadczyński, to postać, jaką kreśli Krasicki z dużym wyczuciem i precyzją. Tym samym stanowić ma ona oświeceniowy wzorzec osobowy, a więc przedstawiać ma młodym szlachcicom drogę, jaką powinni podążać. Chodzi tu przede wszystkim o odrzucenie obcych i narzuconych wzorów postępowania i odnalezienia możliwości usprawnienia społeczeństwa poprzez indywidualny rozwój jednostki. Aby to jednak osiągnąć, przedstawione są kolejne etapy życia Mikołaja, jakie służą określonym celom poznawczym. Młody bohater dorasta w szlacheckim dworku swoich rodziców, poddawany jest zarówno edukacji sentymentalnej (francuski guwerner Damon), jak i pobiera nauki w szkołach publicznych. Spełnia swoje obowiązki polityczne i obywatelskie (trybunał lubelski), odbywa też modną wówczas podróż zagraniczną – do Paryża. Ów obrazek, zarysowany w księdze pierwszej powieści kończy się ucieczką przed więzieniem, za poczynione długi. Krasicki przedstawia tutaj nieprawidłowości w rodzimym systemie wychowawczym, ukazuje rozkład instytucji państwowych (przekupność, nieudolność ludzi sprawujących najważniejsze funkcje publiczne). Edukacja Mikołaja wykazuje także negatywny wpływ sprowadzanych z Zachodu wzorców obyczajowych na psychikę młodych ludzi i ich poczynania. Kolejny etap kształtowania dojrzałej osobowości bohatera to pobyt na utopijnej wyspie Nipu. Tutaj Krasicki posługuje się pewnego rodzaju kamuflażem, maską. Łatwo bowiem odgadnąć, że nieistniejąca wyspa obrazuje porządek społeczny nieskażony przez zgubne wpływy cywilizacji, bliski koncepcjom filozoficznym J. J. Rousseau. Księga trzecia, w której już świadomy swych potrzeb i celów życiowych bohater powraca do Polski, ukazuje rozdźwięk pomiędzy ideami, wpojonymi mu przez mistrza Xaoo, a faktycznie istniejącymi, nie tylko w kraju, ale i w całej Europie, zwyrodniałymi strukturami społecznymi. Bohater, kiedy już dostrzega „nieuleczalność” choroby trapiącej Rzeczpospolitą, postanawia wycofać się z publicznego życia. Nie zaprzestaje jednak prób realizowania modelu społeczeństwa nipuańskiego, ale ogranicza go z konieczności do osób najbliższych: rodziny, przyjaciół, poddanych mu chłopów. Edukacja Mikołaja nie kończy się wraz z zakończeniem powieści. Jego dojrzalszą realizacją postaciową jest mianowicie pan Podstoli, bohater kolejnego dzieła prozatorskiego Krasickiego, jaki wydaje się być starszym i mądrzejszym Doświadczyńskim.

Stylistyka powieści

Dominująca w powieści jest tendencja satyryczna. Stąd pozornie obyczajowy charakter utworu stanowi w istocie pewną maskę, służy przekazaniu głębszych, skrywanych sensów, a konkretnie wskazywać ma drogi reform społecznych. Tekst powieści ujawnia poza tym ogromną erudycję jego twórcy, odnaleźć w nim można świadectwa lektury wielu dzieł filozoficznych i literatury pięknej. Robi wrażenie zwłaszcza znakomita orientacja Krasickiego w europejskiej twórczości dydaktycznej i utopijnej. W tekście Doświadczyńskiego dydaktyzm ujawnia się często w postaci sentencji, maksym, jakie chętnie wypowiadają kolejni bohaterowie. Zwracają uwagę także partie retoryczne, a więc zmierzające do przekonania czytelnika o słuszności danej racji. Tak formułuje Krasicki model powieści obyczajowo-dydaktycznej, nie popadając przy tym w natrętne moralizatorstwo.

Krytyka oświeceniowej kultury i wzorów wychowania

Ignacy Krasicki formułuje w swej powieści ostrą krytykę oświeceniowej mentalności, obyczajowości, myśli. Podważa także zasadność znajdujących wówczas zastosowanie trendów w pedagogice, a więc wzorów wychowawczych i moralnych. Już pierwsza księga dzieła nie tyle opisuje pewne wzory obyczajowe, co zajmuje wobec nich polemiczne stanowisko. Odcina się tu narrator opowiadania od szlacheckich uwarunkowań życia, uwidacznia się jego ironiczny dystans wobec tego, o czym pisze. Skrytykowane zostają w powieści takie fakty z oświeceniowej obyczajowości, które Krasicki potępiał, jak:

• zakorzenione w mentalności społeczeństwa polskiego anachroniczne nawyki i przyzwyczajenia szlacheckie;
• ciemnota, zacofanie, prowincjonalizm szlachty polskiej;
• edukacja sentymentalna (czytanie romansów, wpływy francuszczyzny, wychowywanie przez guwernera-obcokrajowca);
• kryzys rodzimych struktur politycznych i sądowych;
• moda na wyjazdy młodzieży za granicę;
• nieprzystosowanie obowiązujących stosunków społecznych do aktualnej sytuacji w kraju;
• niemożność przeprowadzenia korzystnych reform społecznych i politycznych.