Odprawa posłów greckich - Problematyka utworu

Źródło tematu

Motyw zaczerpnął Kochanowski z dobrze mu znanej Iliady Homera. Sam tłumaczył jej fragment Monomachija Parysowa z Menelausem. Postać Parysa przybliżył czytelnikom dzięki tłumaczeniu Sądu Parysa Jana Lochera. W 1563 r. pojawił się przekład romansu Historia trojańska, co mogło stanowić bezpośrednią inspirację do napisania omawianego dramatu. Tematem swojej tragedii uczynił Kochanowski zdarzenie znane z epopei Homera, kiedy posłowie greccy przybywają do Troi i upominają się o Helenę. Rozsądek i sprawiedliwość nakazywały oddanie Heleny Trojanom, ale Parys – Aleksander, przekupując radę trojańską, zdecydował, że Helena pozostanie w Troi. Król Priam, Aleksander i większość rady królewskiej, podejmując decyzję, zaspokoili tylko próżność Aleksandra i większości posłów. Wyrządzili tym samym Troi ogromną krzywdę, skazując ją na niepotrzebną wojnę z Achajami. Do brzegów przybija flota grecka. Wojna przyniesie zagładę państwu, tak przepowiedziała Kasandra. Właśnie te wydarzenia stanowią główny wątek akcji dramatu Kochanowskiego. Ujęty w ramy tragedii starożytny mit o wojnie trojańskiej to jedna wielka metafora, alegoria, odnosząca się do sprawy polskiej.

Dzieje Parysa w świetle mitu o historii wojny trojańskiej

Parys był synem Priama, króla Troi. Przed jego narodzinami, żona Priama miała sen, że wyda na świat „żagiew, od której spłonie całe miasto”. Wróżbici wyjaśnili, że ten sen jest proroczy i oznacza, iż syn, którego urodzi Hekabe, będzie przyczyną zagłady państwa. Małżonkowie z obawy przed spełnieniem się wróżby nakazali pasterzom, aby wynieśli noworodka w góry i tam porzucili. Jednak jeden z pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie porzucono dziecko, zauważył, że maleństwo karmi niedźwiedzica. Zrobiło mu się żal chłopca i zabrał go do domu. I tak dzięki wrażliwości pasterza dziecko ocalało:

Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, który nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.

Później ten dorodny młodzieniec wrócił jako jeden z pasterzy do domu Priama.

W czasie wesela Tetydy (bogini morskiej) i Peleusa (księcia tesalskiego) poproszono Parysa o rozstrzygnięcie sporu, która spośród trzech bogiń jest najpiękniejsza. Osądowi poddały się Hera, Atena i Afrodyta. To spośród nich Parys miał wybrać tę jedną i wręczyć jej złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Boginie rozpoczęły starania, obiecując Parysowi kolejno: Hera – koronę króla i potęgę królewską, Atena – mądrość, Afrodyta – najpiękniejszą kobietę świata - Helenę. Parys wybrał, bez większego namysłu, tę ostatnią propozycję i złote jabłko oddał Afrodycie. Następnie Parys wygrał igrzyska i zjednał sobie powszechną sympatię na dworze Priama. Wkrótce też została wyjaśniona tajemnica jego pochodzenia, a stary król, zapomniawszy o dawnej przepowiedni, niezmiernie się ucieszył, iż odzyskał syna. Kiedy tylko Parys nabył praw królewskiego potomka, zorganizował wyprawę do Sparty i zatrzymał się na dworze króla Menelaosa, męża pięknej Heleny, którą obiecała mu Afrodyta. Na dworze Spartan również zdobył powszechną sympatię i zaufanie, którego szybko w niecny sposób nadużył. Korzystając z nieobecności Menelaosa, który musiał wyjechać w pilnych sprawach, porwał Helenę i uprowadził do Troi. Grecy, oburzeni postępkiem „zamorskiego barbarzyńcy”, wypowiedzieli Troi wojnę. Wojskami greckimi dowodził Agamemnon, brat Menelaosa.

Kim są bohaterowie tragedii Kochanowskiego?

Bohaterowie tragedii to Grecy i Trojanie.

Trojan reprezentują: Aleksander (Parys), sprawca porwania Heleny i całego zamieszania wokół tej sprawy; Priam - król Troi, ojciec Aleksandra – Parysa, Antenor – mąż Teano, kapłanki Ateny, który jest zwolennikiem ugody z Achajami; Kasandra – córka Priama i Hekabe, obdarzona przez zakochanego w niej Apolla darem wieszczenia, ale po odrzuceniu jego miłości Apollo zemścił się i sprawił, że nikt wróżbom Kasandry nie wierzył.

Stronę grecką reprezentują: Menelaos – król Sparty, mąż Heleny, którą uprowadził Parys, i Ulisses (Odyseusz) - król Itaki, słynący z roztropności, sprytu i daru wymowy, dlatego brał udział w licznych poselstwach; Helena – córka Zeusa i Ledy, obdarzona niepospolitą urodą, w której zakochał się, ze wzajemnością, Parys i której uprowadzenie stało się przyczyną wojny grecko – trojańskiej.

Obok tych głównych bohaterów w epizodach pojawiają się: Pani Stara – towarzyszka Heleny, poseł Parysa, rotmistrz i więzień. Ważną rolę spełnia, jako bohater tragedii, Chór, złożony z panien trojańskich.

Ocena władzy w dramacie

Obraz władzy jest pesymistyczny. Młodzi Trojanie, tacy, jak na przykład Aleksander, nie dbają o dobro kraju, bo najważniejsze dla nich jest zaspokojenie własnych żądz i pragnień.

Postawę Aleksandra – Parysa, doskonale scharakteryzował Chór w pieśni pierwszej, mówiąc, że młodość i rozum nigdy nie idą ze sobą w parze, więcej – młodzi jedynie żądzom dogadzają, nie pamiętając o powinnościach. W niekorzystnym świetle ukazano też króla Priama, który jest władcą chwiejnym, niezdecydowanym, niepotrafiącym podjąć korzystnej dla kraju decyzji. Zdaje się na królewską radę, która, przekupiona przez Aleksandra drogimi podarkami i złotem, trzyma jego stronę i opowiada się za niewydaniem Heleny Grekom. Swoje niezdecydowanie Priam tłumaczy tym, że musi postąpić tak, jak chce większość rady. A w tej większości rady królewskiej nie brak demagogów pokroju Iketaona, który, chcąc wywrzeć wpływ na decyzję króla i rady, odnosi się do honoru i dumy każdego z obywateli. Nie wyobraża sobie, że Grecy mogliby dyktować im kroki. Podburzał tymi słowami posłów do buntu, do lekceważenia Greków, którzy upominali się o słuszną sprawę. Władza kieruje się prywatą i jest głucha na głos rozsądnego patrioty – Antenora i obywatelski głos Kasandry, która przestrzega przed zbliżającą się tragedią. Król, Aleksander i ogół rady trojańskiej ukazano w świetle bardzo niekorzystnym, bo tak naprawdę to nikomu nie zależało na pokojowym rozstrzygnięciu sporu. Ważniejsze jest zaspokojenie kaprysów królewskiego syna i źle pojęta duma, a nawet pełna pogardy postawa prezentowana wobec Greków. Próby ratowania kraju podejmowane przez Antenora są nadaremne wobec głupoty i egoizmu szlachty trojańskiej. O państwie całą prawdę wypowiada w swym monologu Ulisses:

O, nierządne królestwo i zginienia bliskie, / gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość / ma miejsce, jeno wszystko złotem kupić trzeba.

Analogia do sprawy polskiej – kostium literacki

Odprawę posłów greckich napisał Jan Kochanowski z myślą o ojczyźnie. Zawarta w niej pieśń „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…” jest skierowana nie tylko do króla Priama, ale do władców w ogóle, bo to oni odpowiadają za losy kraju i swoich poddanych. Troskę o losy Rzeczypospolitej włożył też w usta Ulissesa, który mówił o królestwie „nierządnym i zginienia bliskim”. Sejm trojański – skłócony, kierujący się prywatą, przekupny – upodobnił poeta do sejmu polskiego. Aleksander swoim postępowaniem szkodzi Troi i naraża ją na niebezpieczeństwo, podobnie postępowali niektórzy magnaci polscy kierujący się nie dobrem Rzeczypospolitej, ale własnym.

O tym, że Kochanowski zastosował kostium literacki świadczy:

• na wzór sejmu polskiego marszałkowie stukają laską o ziemię, by uciszyć posłów;
• głosowanie odbywa się metodą „przez rozstąpienie”, decyduje większość, bez względu na to, czy ma rację, czy nie;
• król Priam swoją chwiejnością i brakiem zdecydowania przypomina króla Zygmunta Augusta, który był władcą zmieniającym co chwila zdanie, zwłaszcza, gdy chodziło o podjęcie jakiejś konstruktywnej decyzji wobec Kościoła i spraw związanych z religią (chodziło o spory religijne);
• utwór kończy się zapowiedzią wojny, a Polsce właśnie groziła wojna z Rosją, z carem Iwanem Groźnym, dlatego końcowe zdanie Antenora to aluzja do sytuacji Polski: „Radźmy, jak kogo bić; lepiej, niż go czekać”.

Rzeczywistość w dramacie dotyczy Troi, ale widzowie bez trudu zauważyli aluzje do sytuacji Polski. Inna rzecz – czy wyciągnęli z tego jakieś wnioski. Wielu pewno tak, ale zważywszy na dalsze pogłębianie się Polski w kryzysie politycznym, domyślamy się, że większości posłów i magnatów sprawy polskie były obojętne.

Wartości etyczne utworu - patriotyzm

Etyka to nauka o moralności, ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danej epoce i środowisku. Pod względem etycznym Odprawa… posiada ogromną wartość. Autor, głównie poprzez pieśni Chóru, poucza, zarówno rządzących, jak i zwykłych obywateli, jaką postawę należy przyjąć wobec ojczyzny. Apeluje do sumień Polaków, aby dobro kraju stawiali na pierwszym miejscu. Krytykując prywatę, przekupstwo i sobiepaństwo, walczy z wadami narodowymi, wskazuje drogę do sprawiedliwego i mądrego decydowania o losach kraju i jego mieszkańców, uświadamia obywateli, że wszyscy Polacy są odpowiedzialni za to, co dzieje się w ich państwie. Uwagi te szczególnie dotyczyły szlachty, która, jeżeli walczyła o przywileje, to tylko dla siebie, dalekie jej były problemy, z którymi borykało się państwo. Cały dramat przesiąknięty jest głęboką patriotyczną troską o losy ojczyzny. Przesłanie etyczne utworu jest wyraziste: tak długo będzie działo się źle w Rzeczypospolitej, jak długo Polacy nie wykorzenią podstawowych wad, które stają się przyczyną wszelkich nieszczęść; tak długo Polska pogrążać się będzie w marazmie politycznym, jak długo grupą dominującą w państwie będzie warcholska szlachta, która dba o własne interesy. Polsce potrzeba też mądrego i zdecydowanego władcy, który nie ulega żadnym naciskom i rządzi wedle „prawa Bożego”, czyli jego sprawiedliwe władanie skierowane jest na dobro kraju i jego obywateli.