Tango - Problematyk utworu

Miejsce i czas akcji oraz bohaterowie

Zdarzenia przedstawione w dramacie rozgrywają się w mieszkaniu rodziny Stomila. Akcja trwa jedną dobę, umieszczona jest w latach sześćdziesiątych (czyli współczesnych względem czasu powstania utworu). Występującymi bohaterami są: Artur, Ala (kuzynka i jednocześni narzeczona Artura), Stomil (ojciec Artura), Eleonora (matka Artura), Eugenia (babcia Artura), Eugeniusz (wujek Artura) oraz prymitywny tępak, lokaj Edek (przedstawiciel proletariatu).

Konstrukcja utworu

Tango swoją budową nawiązuje do dramatu klasycznego. Podzielone zostało na trzy akty. Zachowana jest w nim arystotelesowska zasada trzech jedności: miejsca (mieszkanie Stomila), czasu (od południa jednego dnia do poranka dnia następnego) oraz akcji (działania Artura). Napięcie dramatyczne zbudowane zostało zgodnie ze starożytnymi wyznacznikami: zawiązanie akcji (sprzeciw Artura), wzrost napięcia, punkt kulminacyjny (załamanie się Artura na wieść o tym, że Ala zdradziła go z Edkiem) i katastrofa (śmierć Artura i przejęcie władzy przez Edka). Można uznać, że pojawia się także fatum, którego rolę pełnią prawa przemian historycznych (o czym poniżej).

Rekwizyty i stroje

Mieszkanie, w którym rozgrywa się akcja utworu jest jednym wielkim zbiorowiskiem gratów. Znajdują się w nim nikomu niepotrzebne, nagromadzone z biegiem czasu sprzęty. Są to na przykład katafalk, na którym dziesięć lat wcześniej zmarł dziadek, suknia ślubna Eleonory, nieużywane od lat spodnie do jazdy konnej Eugeniusza czy dziecięcy wózek dorosłego już Artura. Bohaterowie (oprócz Artura) ubrani są w zaniedbane stroje. Warto także zwrócić uwagę na to, że nie pasują one ani do ich wieku, ani do statusu społecznego. Na przykład Eugeniusz występuje w krótkich spodenkach, Stomil w rozchełstanej pidżamie, a Eleonora w tak zwanym „pajacyku”. Wszystko jest brudne i zaniedbane. Tak dobrane zarówno rekwizyty, jak i stroje podkreślają, że w mieszkaniu panuje chaos i zagubienie. Zatracone zostały tradycyjne wartości. Jednocześnie nagromadzenie gratów w mieszkaniu można odczytywać metaforycznie. Jeśli potraktować dom Stomila metonimicznie, obrazuje on całą Polskę, tak samo jak rodzina Stomila obrazuje całe polskie społeczeństwo.

Trzy pokolenia bohaterów

Pojawiający się w dramacie bohaterowie, ze względu na ich wiek przypisani są do trzech pokoleń. Najmłodsze z nich reprezentują: Artur, Ala i Edek (chociaż można też stwierdzić, że jest on poza tą klasyfikacją i jako osobnik spoza rodziny, pochodzący z nizin społecznych, nie wpisuje się w tradycję pokoleniową). Do średniego należą Stomil i Eleonora. Zaś najstarszym jest pokolenie, którego przedstawicielami są Eugenia i Eugeniusz.

Artur, jako reprezentant pokolenia najmłodszego, przeciwstawia się otaczającej go rzeczywistości. W sytuacji braku jakichkolwiek uregulowań moralnych i zupełnej anarchii obyczajowej dąży do wprowadzania tradycyjnych wartości i porządku społecznego. Stomil i Eleonora w młodości walczyli o przezwyciężenie schematów i konwenansów. Kiedy im się to udało, popadli w nowe, będące ich odwrotnością. Od tego czasu żyją, nie chcąc zwracać uwagi na to, co dzieje się w koło nich – Eleonora spędza czas na zdradzaniu męża z Edkiem, zaś Stomil zajęty jest przeprowadzaniem swoich eksperymentów teatralnych. Sami nie zdają sobie sprawy z tego, że uwikłali się w nowe schematy i konwenanse. Natomiast rzeczywistość, do powstania której się przyczynili, to nie realizacja ich młodzieńczych ideałów, a (wedle słów Artura)

[…] burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko jest dozwolone.

Natomiast przedstawiciele pokolenia najstarszego są bierni i ulegli wobec wszystkiego, co się wokół nich dzieje. Dla własnego życiowego konformizmu przyjmują wartości pokolenia średniego.

Tematyka utworu

Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co jest tematem Tanga. Utwór ma charakter uniwersalny. Porusza kilka problemów i odczytywać go można na kilka sposobów. Najważniejsze z nich wyszczególnione są poniżej.

Dramat stawia pytanie, jakie jest miejsce intelektualisty w otaczającej go rzeczywistości socjalistycznej. W przypadku Stomila widzimy ucieczkę od świata, w którym żyje, i nieprzejmowanie się nim. Artur natomiast podejmuje próbę odnalezienia się w otaczającym go świecie i uporządkowania go. Innymi tematami, przez pryzmat których można patrzeć na dramat, są rewolucja społeczna i mechanizm powstawania ustroju totalitarnego. Artur ostatecznie przegrywa walkę, bo nie ma wsparcia w pozostałych bohaterach i Edek okazuje się być od niego silniejszy. Unaocznia to schamienie społeczeństwa. Na Tango można też patrzeć jako na obraz współczesnego czasom powstania utworu społeczeństwa. Wymienić też należy jeszcze jeden temat – konflikt pokoleń. Pokolenie średnie w młodości buntowało się przeciwko wartością pokolenia najstarszego. Zaś pokolenie najmłodsze buntuje się przeciwko ideałom pokolenia średniego. Widać tutaj pewnego rodzaju kolistość przemian, ponieważ wartości pokolenia najmłodszego i najstarszego pokrywają się ze sobą. W ten sposób rewolucja społeczna zatacza koło.

Inteligencja polska w latach sześćdziesiątych XX wieku

Jak zostało zauważone powyżej, Tango pokazuje obraz społeczeństwa współczesnego czasom jego powstania. Szczególnie należy zwrócić uwagę na inteligencję. Za jej wzorcowego przedstawiciela należy uznać Stomila. Jest on zajęty sobą, nie ma czasu na sprawy „przyziemne” i nie zwraca uwagi, co dzieje się wkoło niego (na przykład bardziej interesują go eksperymenty teatralne niż romans żony z Edkiem). Przy tym cechuje się liberalizmem obyczajowym (widać to choćby po tym, że wiecznie paraduje w porozpinanej pidżamie). Uważa, że istniejący, wspaniały porządek społeczny ludzie zawdzięczają jego działaniom (na przykład temu, że w młodości posiadł Eleonorę w teatrze, na oczach jej rodziców). Takie pokazanie inteligencji wskazuje na bagatelizowanie przez nią współczesnych problemów i nawet niepodejmowanie prób rozwiązywania ich. Dobrowolnie oddaje ona władzę w ręce prymitywnych ćwierćinteligentów.

Artur jako bohater romantyczny

Kreacja postaci Artura nosi znamiona kreacji bohatera romantycznego. Wskazuje na to kilka czynników. Jest on osamotnionym w swoich dążeniach indywidualistą, który sprzeciwia się otaczającej go rzeczywistości. Jego działania prowadzą go do klęski (i śmierci). Ponadto kocha nieszczęśliwą, niespełnioną miłością. Ali zaś jest wszystko jedno, kto będzie jej partnerem; nie widzi różnicy pomiędzy Arturem i Edkiem (zdradza z nim Artura przed ich niedoszłym ślubem). Przedstawienie postaci swoim wydźwiękiem ma charakter parodystyczny. Artur nie jest na serio kolejnym Giaurem czy Konradem.

Zakończenie dramatu

W scenie finałowej ginie zamordowany przez Edka Artur. Nie ma więc już szansy na powrót do dawnych, tradycyjnych wartości. Zwycięża chamstwo (porównaj z ustępem na temat znaczenia tytułu w niniejszym opracowaniu), przed którym płaszczy się inteligencja. Eugeniusz klęczy przed Edkiem i ściąga mu buty. To, jak dalej będzie wyglądał świat, odczytać można ze słów Edka:

Widzieliście jaki mam cios? Ale nie bójcie się! Byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze!

Intertekstualność utworu

Utwór Mrożka podejmuje dialog z innymi wielkimi, zakorzenionymi w tradycjach literackiej i teatralnej dramatami. Są to między innymi Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Hamlet Williama Szekspira i Ślub Witolda Gombrowicza. Ponadto w Tangu można znaleźć nawiązania do innych dzieł wymienionych autorów oraz do sztuk Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Tango i Wesele łączą ze sobą wspólne motywy literackie. Najważniejszym z nich jest motyw tańca. Podobnie jak u Wyspiańskiego pojawia się taniec chocholi, który symbolizuje zniewolenie narodu pod zaborami, tak u Mrożka występuje tango, które również symbolizuje zniewolenie narodu – z tym że przez systemem totalitarny i władzę chamów. Kolejnym motywem, jest właśnie motyw chama. W Weselu (‘cham’ pierwotnie był pogardliwym określeniem używanym przez szlachtę na chłopów) inteligencja usiłuje zbratać się z chłopami. Jednocześnie jednak z nich szydzi. Natomiast w Tangu zbratania już nastąpiło. Widać to chociażby przez to, że Eugenia i Eugeniusz razem z Edkiem grają w karty, piją wódkę i klną jak proletariusze. Doprowadziło to jednak do tego, że cham Edek stał się w domu Stomila najbardziej znaczącą osobą (co równoznaczne jest z tym, że najbardziej uprzywilejowaną pozycję w kraju ma właśnie chamstwo). Kolejnymi znaczącymi wspólnymi motywami obu dramatów są motyw ślubu (Pan Młody i Panna Młoda z jednej strony, Artur i Ala z drugiej) oraz motyw symbolu przywództwa (odpowiednio: Wernyhora wręcza Gospodarzowi złoty róg oraz Artur daje Stomilowi rewolwer).

Co do związku Tanga z Hamletem, można go poniekąd uznać za współczesną parodię dramatu szesnastowiecznego twórcy. Problemy, które u Szekspira pokazane zostały zupełnie poważnie, Mrożek ukazuje w sposób humorystyczny. Widać to już w warstwie tekstowej obu utworów. Między innymi, tak jak Hamlet do Ofelii mówi:

Ofelio, idź do klasztoru!

tak Eugenia pyta Artura:

Dlaczego nie idziesz do klasztoru?

Poza tym słynna kwestia Hamleta

Słowa, słowa, słowa.

ma swój odpowiednik w kwestii Artura.

Podobne są także konstrukcje postaci. Eleonora przypomina matkę Hamleta, Gertrudę. Również zdradza męża i niewiele troszczy się o swojego syna. Ala przypomina kochankę Hamleta, Ofelię. Podobieństwa występują także pomiędzy Edkiem i wujem Hamleta, Klaudiuszem. Przede wszystkim obaj dokonują morderstwa, aby zdobyć władzę. Nade wszystko zaś zaobserwować można podobieństwa między Arturem i Hamletem (porównaj też z ustępem opisującym Artura jako bohatera romantycznego w niniejszym opracowaniu). I jeden, i drugi są buntownikami, chcącymi zmieniać otaczającą ich sytuację społeczną. Nie mają przy tym wsparcia swojego otoczenia, a co więcej obwiniają je za zaistniały, patologiczny stan rzeczy. W końcu giną w pojedynkach (Hamlet ugodzony zatrutym ostrzem, Artur zaś od ciosu z tyłu).

Co do związku Tanga ze Ślubem, podobieństwa zarówno na płaszczyźnie języka utworów, występujących motywów, jak i kreacji postaci są tak znaczne, że niektórzy literaturoznawcy dopatrują się u Mrożka popełnienia plagiatu na utworze Gombrowicza.