Typ liryki
Wiersz Upojenie Stanisława Grochowiaka pochodzi z tomu Nie było lata wydanego w 1969 roku. Wpisuje się w poetykę liryki bezpośredniej z elementami liryki opisowej. W swojej treści odwołuje się do literatury sentymentalnej, jednocześnie mając cechy poezji turpistycznej.
Podmiot liryczny i jego kreacja
W utworze pojawia się podmiot w pierwszej osobie. Wskazują na to zaimki („dla mnie”, „we mnie”). Zwraca się on do konkretnej osoby (zaimek „ci”; czasowniki: „[ty] nie jesteś”, „[ty] szukasz”). Poza tym w wierszu występuje bezosobowy opis („jest [coś]”). Wiadomo, że podmiot to mężczyzna, a osoba, do której się on zwraca to kobieta, której pożąda.
Sensy utworu
Utwór nawiązuje do poezji barokowej. Dotyczy to zarówno jego formy, jak i treści. Ma kunsztowną budowę oraz porusza jednocześnie dwie kwestie – erotyczną (pożądanie mężczyzny do kobiety) i filozoficzną (nietrwałość życia ludzkiego, śmierć). Sytuacja erotyczna między podmiotem i adresatką wiersza ma charakter czysto fizyczny. Świadczy o tym użyte słownictwo (na przykład: „nozdrza mężczyzny”, „wargi, uda kobiety”, „ciała, oczy kochanków”). Nie ma ani jednego słowa o uczuciach między nimi. Co więcej – ona „nie szuka w nim silnego ramienia”, on zaś nie chce, aby ona była dla niego „tymiankiem ni różą”. Być może właśnie to sprawia, że fizyczne zbliżenie przywołuje skojarzenie ze śmiercią. Postawiony zostaje znak równości między aktem miłosnym i umieraniem. Jedno i drugie jest do siebie tak podobne, że prowadzi do tytułowego „upojenia”.
Budowa i język utworu
Upojenie ma dosyć skomplikowaną, wyszukaną budowę. Składa się z trzech strof. Zbudowane są one kolejno z: dziesięciu, sześciu i ośmiu wersów. W każdej ze strof połowa wersów jest jedenastozgłoskowcami, druga zaś połowa – czterozgłoskowcami. Rymy pozornie pojawiają się w miejscach przypadkowych. W rzeczywistości jednak łączą wersy jedenastozgłoskowe (układ: ABBACDCDEFEF). Są one dokładne, żeńskie (na przykład: „rozchyla” – „chwila”, „zmarmurza” – „róża”, „odsłania” – „zaufania”).
W wypowiedzi pojawia się wiele środków wyrazu poetyckiego. Występują liczne powtórzenia („jest”, „lecz”, „wiatr”, „mróz”, „deszcz”, „blask”, „skwar”, „śmierć”). Nadają one tekstowi specyficzny rytm. Pojawia się także wiele epitetów (na przykład: „silnego ramienia”, „roślinnych polanach”). Często łączą się one ze synestezją („ciemny wiatr”, „biały mróz”). Występują także zaskakujące porównania („czysta jak skwar”, „gładka jak śmierć”) oraz metafory („kości słoniowej unosi się wieża”). Pojawia się neologizm („zmarmurza”). Użyte zostało słownictwo z dwóch różnych stylów literackich – sentymentalnego („czuła pod miesiącem chwila”, „klejnot zaufania”) oraz turpistycznego („śmierć”, „ciała kochanków spopiela”). Takie pomieszanie konwencji potęguję wymowę wiersza.
Kontynuacje i nawiązania
Inne wiersze dotyczące sytuacji erotycznej między kobietą i mężczyzną to na przykład:
- Jan Andrzej Morsztyn Do trupa
- Bolesław Leśmian W malinowym chruśniaku
- Halina Poświatowska Bądź przy mnie blisko
- Rafał Wojaczek Krzyż
- Jonasz Kofta Co to jest miłość
Bibliografia przedmiotowa
- P. Łukaszewicz, Książę erotyku: o poezji miłosnej Stanisława Grochowiaka, Warszawa 1995.
- A. Dworniczak, Stanisław Grochowiak, Poznań 2000.