Typ liryki
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu, wiersz możemy zaliczyć do liryki bezpośredniej, bowiem „ja” liryczne wprost wyraża swoje emocje. Ponadto w utworze zawarty jest bezpośredni zwrot do chat chłopskich (w szerszym kontekście symbolizujących niedolę chłopską), zatem możemy wskazać na kolejny typ liryki tj. zwrotu do adresata. Ze względu na typ wyrażanych w sonecie przeżyć, utwór ma charakter refleksyjny.
Podmiot liryczny i jego kreacja
„Ja” liryczne opisuje realia życia wiejskiego, a następnie wyraża swoje przywiązanie do tej społeczności. Podmiot wspomina niedolę chłopską, jest zatem osobą, która ma wiejskie korzenie lub wychowała się na wsi. Ponadto „ja” liryczne martwi się o dalsze losy tej społeczności. Podmiot jest więc wrażliwym człowiekiem, który nie odcina się od swej przeszłości. Ponieważ wspomina rzeczywistość wiejską, możemy wysnuć wniosek, że poznał inne realia i, na podstawie kontrastu wynikającego ze zderzenia świata wiejskiego i miejskiego, ma świadomość konieczności pomocy chłopom.
Sensy utworu
Kasprowicz był synem chłopa, analfabety. Życie poety może stanowić wzorcowy przykład awansu społecznego, bowiem twórca był nie tylko znanym poetą, ale także rektorem uniwersytetu. Problematyka chłopska była mu bliska. Czuł się zobowiązany do walki za tych, którzy sami nie upominają się o swoją krzywdę. Z osobistych doświadczeń poety wyrasta cykl sonetów zatytułowanych Z chałupy. Pierwszy stanowi swoistego rodzaju wprowadzenie w realia życia chłopskiego. Wieś nie jest miejscem dostatku i sielanki. Ziemia jest tam nieurodzajna („krępy sad” – a więc drzewa są niskie, zdeformowane; „chaty (…) na piaszczystych wzgórkach”), zwierzęta wygłodniałe („chude krowy”), zaniedbane gospodarstwo wymaga remontu („płot się wali”). Warto wspomnieć również o „niskich obórkach”, „szarych chatach” i piołunie. Roślina ta występuje na nieużytkach i polanach. Należy jednak pamiętać, że nazwa „piołun” ma także metaforyczne znaczenie, a wówczas oznacza „gorycz”, „jad”. Szczególnie to pierwsze określenie wpisuje się w nastrój (smutku, żalu), jaki towarzyszy podmiotowi. Pamiętający niedolę chłopską, wyraża obawę dotyczącą dalszej egzystencji wiejskiej społeczności, której zawdzięcza tak wiele („wspomnień skarb bogaty”). Warto dokładnie przyjrzeć się obrazowi wsi wykreowanemu w utworze. Wszak jest to miejsce, które ze względu na biedę wywołuje łzy, jednak nie jest martwe. Zapewne dlatego sonet kończy retoryczne pytanie, które nie jest pozbawione pierwiastka nadziei na zmianę losu chłopów
Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!...
Gatunek literacki
Utwór spełnia wszystkie wymogi gatunkowe charakteryzujące sonet. Wiersz zbudowany jest z czterech strof. Dwie pierwsze mają charakter opisowy, ponadto każda z nich ma po cztery wersy. Dwie kolejne zwrotki mają charakter refleksyjny (opis wywołuje w podmiocie przeżycia staje się podstawą do rozmyślań) i są zbudowane z trzech wersów. W omawianym utworze część opisową stanowi prezentacja rzeczywistości chłopskiej. Refleksyjną – obawa o los mieszkańców wsi.
Kontynuacje i nawiązania
- Utwory, w których prezentowana jest niedola chłopska:
- Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant;
- Eliza Orzeszkowa Tadeusz;
- Stefan Żeromski Zmierzch; Rozdziobią nas kruki, wrony; Ludzie bezdomni; Przedwiośnie.
Bibliografia przedmiotowa
- R. Loth, Jan Kasprowicz. Warszawa 1964.