Motyw śmierci - Motyw śmierci w literaturze

Biblia – śmierć Jezusa

Jezus skazany został na męczeńską śmierć za to, że mianował się królem żydowskim i Bożym Synem. W życiu głosił Dobrą Nowinę i dawał przykład bezinteresownej miłości do drugiego człowieka, stąd Jego cierpienie, niczym niezasłużone, było tym większe. Śmierć Jezusa dokonała się na krzyżu, po odbyciu przez Niego drogi krzyżowej. Po trzech dniach jednak, według Nowego Testamentu, zmartwychwstał.

To śmierć długa i bolesna. Jezusowi współczuło zaledwie kilka osób, cała reszta odwróciła się od Niego. To także, właśnie z tego względu, śmierć tragiczna. Interesujący jest tu fakt, iż Syn Boży pokonuje grzech i śmierć. Święty Paweł pisze w 1 Liście do Koryntian (rozdział 15, wersety 54-55):

A kiedy już to, co zniszczalne, przyodzieje się w niezniszczalność, a to, co śmiertelne, przyodzieje się w nieśmiertelność, wtedy sprawdzą się słowa, które zostały napisane: Zwycięstwo pochłonęło śmierć. Gdzież jest, o śmierci, twoje zwycięstwo? Gdzież jest, o śmierci, twój oścień?

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest typowym przykładem średniowiecznego myślenia o umieraniu. Jako pani z kosą, Śmierć ma obowiązek przyjść do każdego. Upersonifikowana Śmierć, pokazana w sposób humorystyczny, pozwala ludziom przełamać przed nią strach, odebrać ją jako naturalną kolej rzeczy. Jest najsprawiedliwszą z instancji – wobec niej wszyscy ludzie, czy królowie, czy zwykli chłopi, stają się sobie równi. I nie ma mowy o tym, by o kimś zapomniała. Śmierć tutaj nie jest straszna, jawi się jako rzecz zwykła, normalna, z którą trzeba się pogodzić.

Adam Mickiewicz Lilie

Śmierć w balladzie Mickiewicza jest dwojaka. Pierwsza następuje w wyniku morderstwa – żona zabija męża i próbuje ukryć tę zbrodnię, chowając go głęboko w ziemi. Jednak natura, która w romantyzmie jest mocą rozumną, nie pozwala na trzymanie w tajemnicy tego faktu. Na grobie męża wyrastają lilie, które żona bezskutecznie ścina, by nie dostrzegli ich bracia męża. Wrócili oni z wojny i na wieść o śmierci brata, chcieliby prosić kobietę o rękę. Druga śmierć to kara – dla morderczyni i braci. Zabity mąż przychodzi na ziemię w postaci widma i sprawia, że zawala się budynek cerkwi, w której się oni znajdują. To śmierć zasłużona i konieczna. Jest wyrazem sprawiedliwości, niemającej barier ani w czasie, ani w przestrzeni.   

Konstanty Ildefons Gałczyński Śmierć poety

Śmierć poety wzbudza powszechną radość w nie tylko w rodzinie, ale i wśród jego znajomych. To obraz humorystyczny – oto artysta-opij, przynoszący wstyd, kona na łożu śmierci. Nikt go nie żałuje, wręcz przeciwnie. Jeśli ktoś płacze, to są to łzy szczęścia. Śmierć pokazana została tutaj z jednej strony w sposób humorystyczny, jako siła odciążająca od problemów, z drugiej strony jednak, biorąc pod uwagę stworzony w wierszu wizerunek twórcy, niepokoi traktowanie jej w kryteriach jej użyteczności. Koniec końców jednak, poeta umiera w chwale, jego śmierć nabiera dostojeństwa:

Serce alkoholowe / unieśli aniołowie / na złotych bluszczach.

Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem

W 1943 r. w warszawskim getcie wybucha powstanie – Żydzi wiedzą, że zginą, chcą jednak zrobić to godnie, w walce:

Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie.

Wolą popełnić zbiorowe samobójstwo (Mordechaj Anielewicz wraz z około osiemdziesięcioma ŻOB-owcami), aby pokazać światu, że „nie dadzą się zarżnąć”, a moment śmierci i jej sposób będzie zależał tylko od nich samych. Marek Edelman (z którym autorka dokumentu przeprowadza wywiad) opowiada też o Żydach spalonych w Treblince, o ludziach umierających z głodu, o zabijaniu przez lekarzy i pielęgniarki dzieci, aby nie trafiły one w ręce oprawców.  Śmierć w czasie wojny odarta zostaje ze swego sakralnego charakteru. Ulega deheroizacji – życie ludzkie jest tu czasem mniej warte niż sześć naboi (przykład dziewczyny, która popełniła samobójstwo, strzelając do siebie siedem razy).

Doświadczenie śmierci odbija się też na dalszym życiu bohaterów – Profesor i Edelman już jako lekarze walczą ze śmiercią na stołach operacyjnych, chcą „zdążyć przed Panem Bogiem”.

Inne przykłady literackie:

• Pieśń o Rolandzie (honorowa śmierć rycerza Rolanda)
• William Szekspir Romeo i Julia (tragiczna śmierć pary kochanków)
• Jan Andrzej Morsztyn Nadgrobek Perlisi (śmierć ukochanego pieska poety)
• Jan Kochanowski Treny (śmierć Urszulki, ukochanej córki poety)
• Stefan Żeromski Siłaczka (śmierć Stasi Bozowskiej, nauczycielki języka polskiego w Obrzydłówku)
• Krzysztof Kamil Baczyński Elegia o… [chłopcu polskim] (śmierć syna na polu walki)
• Albert Camus Dżuma (śmierć ludzi w miasteczku spowodowana epidemią dżumy)
• Witold Gombrowicz Iwona, księżniczka Burgunda (zaplanowana przez rodzinę królewską śmierć Iwony, narzeczonej księcia)
• Andrzej Bursa Śmierć mamusi (śmierć matki widziana oczami małego chłopca)