Motyw wolności - Motyw wolności w literaturze

Mitologia grecka – mit o Dedalu i Ikarze

Dedalowi, znakomitemu architektowi, a przy tym artyście, zlecona została praca na dworze króla Minosa – miał wybudować labirynt, w którego centrum umieszczony miał zostać Minotaur, syn Minosa, który urodził się w połowie człowiekiem, a w połowie bykiem. Dedal wykonał swe zadanie i chciał wracać do ojczyzny. Minos nie pozwolił na to, uwięził go swoją decyzją. W związku z tym architekt skonstruował skrzydła z wosku i piór, by móc wraz ze swoim synem, Ikarem, uciec, przelatując nad morzem do Sycylii. Zabronił synowi latania zbyt wysoko, ale chłopak, wypuszczony na wolność, zapomniał zupełnie o wskazówkach ojca. Wzbijał się wyżej i wyżej, chcąc dosięgnąć słońca – wosk roztopił się i Ikar spadł na ziemię. Chwilowe poczucie wolności przypłacone zostało życiem.

Wolność została tutaj źle wykorzystana. Ikar, traktowany jako symbol młodzieńczej głupoty i marzycielstwa, zapragnął mieć jeszcze więcej niż dostał, co stało się przyczyną jego klęski. Wolność, jak się okazuje, dodaje pewności siebie (czasem przeradza się ona w pychę), często też jest źródłem nadużyć oraz irracjonalnych zachowań.

Adam Mickiewicz Dziady, cz. III, Improwizacja

Wolny może być tylko poeta jako człowiek kierujący się sercem a nie rozumem, z poczuciem swej wielkości i jednocześnie misji do spełnienia:

Nigdym nie czuł, jak w tej chwili –

Dziś mój zenit, moc moja dzisiaj się przesili […]

Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu,

Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura

Wolność doprowadza Konrada do ostateczności – jego duma i pewność siebie, a także przekonanie o swojej nadludzkiej mocy spowodowały, że zwrócił się on nawet przeciwko Bogu, zarzucając mu brak odpowiedniego kierowania ludźmi i nastawianie ich na wartości materialne, przy jednoczesnym całkowitym zanegowaniu ducha. Wolność jest tutaj siłą niszczącą, wycieńcza bowiem Konrada i sprawia, że jego poczucie własnej wyjątkowości doprowadza go do obłędu.

Krzysztof Kamil Baczyński Wolność

Utwór Baczyńskiego to zwrot do zniewolonego człowieka w czasie wojny:

Przebudź się – jesteś wolny,

choćbyś jak w ziemi duch

szedł dołem dookolny

Poeta upomina, że wprawdzie można być zniewolonym, w sensie: podległym, żyjącym w okupowanym kraju, jednak jest to tylko ograniczenie wolności przejawiającej się w sferze materialnej, namacalnej. Bo mimo to można być całkowicie wolnym – trzeba tylko uwierzyć, że niewola, w jakiej się człowiek znalazł, jest wstępem do jego wolności. Ponadto duch, bez względu na panującą sytuację, nie musi jej się podporządkowywać, ale być niezależnym, niepodatnym na zewnętrzne wpływy ograniczające go.

Sławomir Mrożek Tango

W utworze mamy do czynienia zarówno z wolnością, jak i z jej brakiem. Trzy pokolenia, które występują w dramacie – Artura, jego rodziców i babci, mają inne podejście do wolności. Artur, najbardziej konserwatywny z całego towarzystwa wypowiada się o niej powściągliwie, jego ideałem jest jej zachowanie, a nie wykraczanie poza jej granice. Rodzice Artura kreują się na bardzo nowoczesne małżeństwo, w związku z czym wolność dla nich jest główną wartością, cenią ją sobie i postulują za życiem bez ograniczeń, marzy im się wolność całkowita. Edek, niemyślący, ale mający dużo siły, ostateczny zwycięzca wszystkich, wprowadził system totalitarny, w którym pojęcie wolności nie istnieje, bo jednostka jest całkowicie zniewolona przez aparat władzy.

Wisława Szymborska Głos w sprawie pornografii

W utworze myślenie, porównywane do największej rozpusty, jest równocześnie przejawem niczym nieograniczonej wolności:

Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie.

Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast

na grządce wytyczonej pod stokrotki.

Utwór przepełnia charakterystyczna dla Szymborskiej ironia. Ludzki intelekt i umiejętność jego użycia okazują się potężną siłą, przekraczającą wszystkie (dozwolone) granice. Dzięki temu uzyskuje on wolność totalną, może sięgnąć wszędzie, gdzie chce, a jednocześnie nie zostać za to ukaranym. Wolność wyrażona myśleniem jest przejawem niezależności, suwerenności umysłu i jego wszechstronnych możliwości.

Inne przykłady literackie:

• Adam Mickiewicz Oda do młodości (wolność domeną młodości)
• Juliusz Słowacki Oda do wolności (o wolności Polski)
• Maria Konopnicka Wolny najmita (wolność jako wartość negatywna; najmita może zrobić tak naprawdę wszystko – i tak nikogo to nie obchodzi)
• Jean Paul Sartre Byt i nicość (człowiek jest skazany na wolność)
• Leopold Staff Sonet szalony (wolność pozwala na niczym nieograniczaną wędrówkę)
• Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa (samospalenie bohatera wyrazem jego wolności)
• Zofia Nałkowska Granica (człowiek umieszczony między wolnością a jej brakiem)
• Witold Gombrowicz Ferdydurke (nie ma wolności, wszyscy jesteśmy zamknięci w formy)
• Czesław Miłosz Zniewolony umysł (zniewolenie przez system)