XX-lecie międzywojenne

Informacje wstępne

Ramy czasowe i nazwa epoki

Dwudziestolecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje, zamyka się w latach 1918 – 1939. Jest to niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie odzyskała upragnioną niepodległość. W nowym, odrodzonym i wolnym państwie zaczęła rozwijać się kultura i literatura. Na początku największą rolę odgrywali pisarze tzw. starego pokolenia, czyli ci, którzy tworzyli jeszcze w okresie Młodej Polski. Byli to: Stefan Żeromski, Wacław Berent, Stanisław Przybyszewski, Zofia Nałkowska, Bolesław Leśmian, Leopold Staff, Jan Kasprowicz. Potem jednak na arenę literacką weszli nowi, młodzi pisarze. Dwudziestolecie międzywojenne nie jest jednak okresem zupełnie jednorodnym. Najczęściej historycy literatury wyróżniają w nim dwa okresy: lata dwudzieste – okres tzw. jasny i lata trzydzieste – okres tzw. ciemny. W pierwszym okresie dominuje optymizm, radość, wiara w przyszłość, które spowodowane były przede wszystkim szczęściem z odzyskanej niepodległości. Wtedy też pojawia się najgłośniejsza grupa poetycka dwudziestolecia, Skamander, której twórcy proponują tematykę błahą, piszą do prostego człowieka i posługują się niskimi gatunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment literacki, fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwencje literackie i łamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. W prozie lat dwudziestych dominuje przede wszystkim polityka i rozważania nad kształtem politycznym nowego państwa. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dochodzi do kryzysu cywilizacji i kultury w całej Europie. Wzrasta stopniowo poczucie zagrożenia, niepewność jutra. Ów niepokój spowodowany był właściwie kryzysem ekonomicznym (1928-1932) oraz narodzinami i rozwojem państw totalitarnych. Polska stała się państwem szczególnie narażonym, co zresztą pokazała później II wojna światowa, ponieważ otoczona została przez dwa systemy: faszyzm i komunizm. Dlatego też w ciemnym okresie dwudziestolecia pojawiają się tendencje katastroficzne, poczucie kryzysu wartości. Taką postawę reprezentowały będą zwłaszcza dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, poezja Józefa Czechowicza i Żagarystów, groteskowe wiersze Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, proza debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednocześnie należy podkreślić ogromną rolę prozy psychologicznej. Reprezentowali ją: Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Michał Choromański, Jarosław Iwaszkiewicz. Rozwija się również proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schulza, a także literatura popularna, której najsławniejszym przedstawicielem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz.

Pojęcia związane z epoką

Witalizm

Pogląd, wedle którego, jak pisze Tomasz Wroczyński, „biologiczna natura człowieka okazuje się wystarczającą racją istnienia, uzasadnia sens ludzkiego życia”. Witalizm widoczny jest szczególnie w początkowym etapie twórczości Skamandrytów.

Katastrofizm

Tym mianem określamy pewną postawę w sztuce. Wyraża ona przekonanie o nieuniknionej katastrofie, zagładzie świata i całej cywilizacji, upadku wszelkich wartości. Katastrofizm sięga do romantycznych teorii historiozoficznych i często opiera się na romantycznym obrazowaniu. Za przyczyny katastrofizmu w okresie dwudziestolecia międzywojennego uważa się kryzys gospodarczy w Europie i narastający totalitaryzm. Wyraźnie zobaczyć można elementy katastrofizmu w twórczości Józefa Czechowicza, Czesława Miłosza, Jerzego Zagórskiego

Ekspresjonizm

Termin został po raz pierwszy użyty przez malarza francuskiego J.A.Hervè, który w ten sposób określił swoją twórczość. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który pełnię osiągnął w XX wieku, ale sięga do schyłku XIX wieku, do twórczości przede wszystkim Vincenta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaływać na odbiorcę, na jego emocje, uczucia i psychikę. Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczucia kryzysu wszelkich wartości, niepokoju, poczucia nadchodzącej apokalipsy, osamotnienia jednostki w wielkim, rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach międzyludzkich i ustalonym porządkom. Po I wojnie światowej ekspresjonizm sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekując jednocześnie odnowienia świata po katastrofie. Założeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się impresjonizmowi i naturalizmowi. Zadaniem artysty nie było odzwierciedlanie rzeczywistości, ale sięganie do jaźni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie. Dlatego też malarze stosowali kontrast, bardzo wyraźnie operowali kolorem, eksponowali brzydotę, deformowali świat przedstawiony. Główni malarze: Wasilij Kandinsky, Marc Chagall, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się ekspresjonizmu przypada na rok 1917, kiedy Jerzy Hulewicz założył w Poznaniu dwutygodnik literacko-artystyczny „Zdrój”. Rok później wokół czasopisma skupiła się grupa artystów „Bunt”. Należeli do niej m.in.: Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Jan Panieński, Władysław Skotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty „Zdroju”.

Futuryzm

Jest kierunkiem w sztuce. Narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Uznawany jest za jeden z najbardziej awangardowych i antytradycyjnych, ponieważ twórcy „patrzą w przyszłość”, odrzucając przeszłość i rezygnując z tradycji. Manifest futurystów ogłoszony został w 1909 roku przez poetę Filippo Tommaso Marinettiego i malarza Umberto Boccioniego. Potem futuryzm rozprzestrzenił się do innych krajów. Dobry grunt znalazł w Rosji, w której najsławniejszymi futurystami byli: Włodzimierz Majakowski, Dawid Burluk, Wielimir Chlebnikow. W Polsce okresem rozkwitu kierunku były lata 1918-1923. Futuryzm był kierunkiem prowokującym, ponieważ pisarze głosili zniesienie wszelkich zasad ortografii, interpunkcji, gramatyki. Sztuka futurystyczna zakładała pełną wolność, oryginalność, wyzwolenie się z tradycji, bunt przeciw temu, co stare. Podkreślano dynamizm, ekstrawagancję, wesołość, wyzwolenie się z bierności i marazmu. Do polskich futurystów należeli: Anatol Stern i Aleksander Wat oraz Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Tytus Czyżewski.

Dadaizm

Ruch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa „dada”, które zupełnie przypadkowo wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądając do słownika Larousse’a. W języku francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizm najprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych krajach europejskich. Dadaizm był ruchem awangardowym, który przede wszystkim opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najważniejszych twórców dadaistycznych zaliczamy: Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Jeana Cocteau, André Bretona.

Nadrealizm

Inna nazwa: surrealizm, to kierunek w sztuce, który powstał w latach dwudziestych XX wieku we Francji. Z założenia surrealizm miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego też często obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują fantazje, halucynacje, wizje oniryczne. Niejako patronem surrealistów stał się Zygmunt Freud, ponieważ badał on podświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są często oparte na absurdzie. Do najbardziej znanych malarzy zaliczamy: Salvadora Dali, Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Hansa Arpa, a pisarzy: Louisa Aragona, Paula Éluarda, Tristana Tzarę.

Abstrakcjonizm

Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawową cechą charakterystyczną abstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezpośredni związek z tym, co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jest najczęściej bezprzedmiotowa i bezpostaciowa, a malarze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uważa się Wasilija Kandinskiego.

Kubizm

To kierunek w sztukach plastycznych, przede wszystkim malarstwie, którego twórcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kierunku wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „cubus” oznacza kostkę. Kubizm narodził się z fascynacji jego twórców sztuką staroiberyjską i afrykańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale później wspólnie stworzyli teoretyczne podstawy kierunku. Każdy przedmiot na obrazie kubistycznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), a także rozbity na wiele mniejszych płaszczyzn, które pokazywane są w najrozmaitszym oświetleniu. Wszystko ma postać bryły, kubiści odrzucili również perspektywę, posługiwali się deformacją, abstrakcją, kolażem. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera, Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa.

Najważniejsze wydarzenia historyczne

Europa

11.11.1918 – kapitulacja Niemiec i zakończenie I wojny światowej

• 5. 01.1919 – w Niemczech w Monachium Anton Drexler założył DAP (Niemiecka Partia Robotnicza), później przemianowaną na NSDAP.
• 23.03.1919 – Benito Mussolini założył we Włoszech partię faszystowską Fasci del Combattimento.
• 16.01.1920 – wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych
• 18.03.1921 – w Rydze podpisano traktat pokojowy między Polską a radziecką Rosją i radziecką Ukrainą.
• 3.04.1922 – Józef Stalin został sekretarzem generalnym radzieckiej partii komunistycznej.
• 31.10.1922 – Benito Mussolini został premierem Włoch.
• 30.12.1922 – Utworzono ZSRR.
• 1.04.1924 – skazanie Adolfa Hitlera na 5 lat więzienia za próbę zamachu stanu.
• 20.12.1924 – zwolnienie Adolfa Hitlera z więzienia.
• 18.07.1925 – W Niemczech ukazała się książka Adolfa Hitlera Mein Kampf.
• 13.05.1927 – „czarny piątek” w Niemczech stał się początkiem załamania się gospodarki niemieckiej.
• 24.10.1929 – Krach na nowojorskiej giełdzie zapoczątkowuje Wielki Kryzys.
• 24.06.1931 – Przedłużenie radziecko-niemieckiego układu o neutralności.
• 15.03.1933 – oficjalna proklamacja III Rzeszy w Poczdamie.
• 30.06.1934 – na polecenie Hitlera zostali wymordowani jego przeciwnicy polityczni w NSDAP (Noc długich noży).
• 2.08.1934 – zmarł prezydent Niemiec Paul von Hindenburg, Hitler uzyskał pełnię władzy, stając się faktycznie dyktatorem.
• 16.05.1935 – ZSRR zawarł układ o pomocy wzajemnej z Czechosłowacją. Była to odpowiedź na agresywną politykę Niemiec.
• 5.05.1936 – Dyktator faszystowskich Włoch Benito Mussolini proklamował powstanie II Imperium Rzymskiego.
• 28.09.1936 – generał Francisco Franco został dowódcą sił nacjonalistycznych w Hiszpanii.
• 13.03.1938 – wejście wojsk niemieckich na terytorium Austrii i wcielenie jej do Rzeszy (Anschluss Austrii)
• 23.09.1938 – powszechna mobilizacja w Czechosłowacji
• 26.09.1938 – częściowa mobilizacja we Francji i Wielka Brytanii
• 9 na10.11.1938– wielki pogrom Żydów w Niemczech i Austrii („Kryształowa noc”)
• 11.04.1939 – Adolf Hitler zatwierdził plan ataku na Polskę, określony mianem „Fall Weiss” („Biały Plan”).
• 23.08.1939 – Pomiędzy ZSRR i III Rzeszą został podpisany pakt o nieagresji.

Polska

• 11.11.1918 – odzyskanie niepodległości przez Polskę; Rada Regencyjna przekazała władzę nad podległym jej wojskiem Józefowi Piłsudskiemu
• 14.11.1918 – samorozwiązanie Rady Regencyjnej i przekazanie pełni władzy Józefowi Piłsudskiemu.
• 22.11. 1918 – dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (wejście w życie 29 listopada); Józef Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.
• 26 grudnia 1918– do Poznania przybył Ignacy Paderewski.
• 16.01.1919 – powstał rząd Ignacego Jana Paderewskiego.
• 20.02.1919 – uchwalenie tzw. Małej Konstytucji.
• 1919 – I powstanie śląskie.
• 10.01.1920 – Gdańsk stał się Wolnym Miastem.
• 25.04.1920 – zaczęła się wojna polsko-bolszewicka.
• 13-15.08.1920 – bitwa warszawska zakończona zwycięstwem wojsk polskich nad oddziałami Armii Czerwonej dowodzonej przez Tuchaczewskiego.
• 17.03.1921 – została uchwalona konstytucja (tzw. konstytucja marcowa)
• 18.03.1921 – podpisany został pokój w Rydze kończący wojnę polsko-bolszewicką
• 2.05.1921 – wybuchło III powstanie śląskie
• 9.12.1922 – Gabriel Narutowicz został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej.
• 16.12.1922 – zamach na prezydenta Gabriela Narutowicza; powołanie pierwszego rządu Władysława Sikorskiego.
• 12.05.1926 – Józef Piłsudski dokonał przewrotu majowego
• 12.05.1935 – śmierć marszałka Józefa Piłsudskiego.
• 28.04.1939 – Niemcy wypowiedziały pakt o nieagresji wobec Polski.
• 1.09.1939 – Niemcy napadły na Polskę; rozpoczęła się kampania wrześniowa.

Filozofia i psychologia

Zygmunt Freud

Urodził się 6 maja 1856 we Freibergu na Morawach, a zmarł 23 września 1939 w Londynie. Freud nie był filozofem, ale jego badania umysłu ludzkiego wywarły ogromny wpływ na filozofów, uczonych i artystów. Freud zajmował się objaśnianiem marzeń sennych, które uważał za pewnego rodzaju kompensację, ponieważ człowiek realizuje w nich swoje marzenia i pragnienia. Stworzył również teorię popędów (człowiekiem rządzą popęd życia [eros] i śmieci [thanatos]), zajmował się zagadnieniami rozwoju życia seksualnego (podzielił je na fazy), uznał ogromny wpływ nieświadomości na życie człowieka, przedstawił teorię „ego”, „superego” i „id”. Uczniami Freuda byli m.in.: Carl Gustav Jung i Alfred Adler. Do najważniejszych prac Freuda zaliczamy: Objaśnianie marzeń sennych, Marzenia senne, Psychopatologia życia codziennego, Wstęp do psychoanalizy, Ego i id, Kultura jako źródło cierpień.

Carl Gustav Jung

Uczeń Freuda, uważany za twórcę psychologii głębi, psychologii analitycznej, która stanowiła polemikę z psychoanalizą Freuda. Jung zajmował się przede wszystkim wszelkimi przejawami aktywności psychiki człowieka, ale ujmował ją w kontekście zarówno jednostkowym, jak i kulturowym, religijnym, historycznym, itd. Interesowały go baśnie, mity, symbolika, marzenia senne, wizje. Jungowi zawdzięcza psychologia wprowadzenie pojęcia nieświadomości zbiorowej i archetypu.

Egzystencjalizm

Współczesny kierunek filozoficzny, który bada indywidualne losy wolnej i odpowiedzialnej, jednostki ludzkiej. Egzystencjalizm dowodzi, że człowiek jest skazany na wolność, ponieważ jako jedyny byt sam dokonuje świadomych, wewnętrznych, wyborów. Jednak świadomość możliwość utraty owej wolności powoduje lęki egzystencjalne (np.: lęk przed osamotnieniem).

Behawioryzm

Jest to kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku i miał ogromny wpływ na literaturę. Zakładał on, że badanie psychologiczne powinno ograniczać się do tego, co można zmierzyć, a więc poddawaniu pacjenta różnym bodźcom i obserwowaniu reakcji na owe bodźce.

Kultura i sztuka

Malarstwo – zobacz: kubizm, abstrakcjonizm, nadrealizm, ekspresjonizm.

Film

Kinematografia sięga swoimi korzeniami końca XIX wieku. W 1894 roku Tomas A. Edisona zaprezentował w Nowym Jorku swój kinetoskop, a rok później bracia August i Louis Lumière pokazali kinematograf wyświetlający obrazy na ekranie. Początek XX wieku to kolejny krok, jakim stało się już nie rejestrowanie pojedynczych wydarzeń, ale opowiadanie filmowych historii. W tym względzie należy wymienić Podróż na księżyc (1902) Georges’a Meliès’a czy Napad na ekspres (1903) Edwina S. Portera. Okres dwudziestolecia międzywojennego to szybki rozwój tej nowej dziedziny sztuki. Już w 1922 roku opatentowano zapis dźwięku na taśmie filmowej, a w 1927 roku powstał pierwszy film dźwiękowy Śpiewak jazzbandu. Oprócz tego Stany Zjednoczone wyrosły na potęgę kinematografii światowej, a ogromną rolę zaczęło odgrywać Hollywood.

Muzyka

Także w muzyce możemy zaobserwować swoistą rewolucję. Muzycy zrywali z romantycznymi koncepcjami, rozbijali tradycyjne formy, wprowadzali dysonans, kontrast i ekspresję. Z najważniejszych muzyków tego czasu należy wymienić Igora Strawińskiego, Karola Szymanowskiego czy Aleksandra Skriabina. Muzyka dwudziestolecia łączy się także z rozwojem dwóch gatunków muzycznych: bluesa i jazzu. Blues powstał w połowie XIX wieku w kręgach murzyńskich Amerykanów. Potem z terenów południa Stanów Zjednoczonych przedostał się do całej Ameryki. Tematyka piosenek bluesowych skupiała się przede wszystkim na tematach: miłość, wierność, zazdrość, samotność, podróż, wolność oraz podnosiła tematy związane z problematyką rasową. Odmiany bluesa, które narodziły się w dwudziestoleciu to: urban blues i rhythm and blues. Natomiast jazz również powstał na południu Stanów Zjednoczonych w Nowym Orleanie. Główną cechą jazzu jest do dziś improwizacja. Z całą pewnością muzyka ta łączy się z historią Murzynów i czasami niewolnictwa, a także z pieśniami religijnymi pisanymi na wiele głosów. Lata dwudzieste XX wieku to jazz chicagowski, a lata trzydzieste to lata swingu. Najznamienitsze nazwiska: Bessie Smith, Billie Holiday, Bix Beiderbecke, Louis Armstrong, Benny Goodman, Duke Ellington.

Literatura

Polska:

Poeci:

• Skamander – Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń.
• Awangarda Krakowska – Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek
• Kwadryga – Lucjan Szenwald, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Konstanty Ildefons Gałczyński.
• Żagaryści – Aleksander Rymkiewicz, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament.
• Inni poeci – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Liebert, Władysław Broniewski.

Prozaicy:

• Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Juliusz Kaden Bandrowski, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, Andrzej Strug

Dramatopisarze:

• Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jerzy Szaniawski.

Obca:

• Franz Kafka – był pisarzem niemieckojęzycznym pochodzącym z Pragi, która pod koniec XIX wieku należała do Austro-Węgier. Z pochodzenia Kafka był Żydem. Jego największym dziełem jest Proces, w którym bohater Józef K. jest człowiekiem samotnym, wyobcowanym, walczącym z niezrozumiałą dla niego machiną biurokracji. Często mówi się, że książką tą Kafka przepowiedział totalitaryzm. Inne ważne utwory: Zamek, Ameryka, Wyrok, Kolonia karna, Dociekania psa, Przemiana.
• Tomasz Mann – jeden z najwybitniejszych pisarzy niemieckich, laureat Nagrody Nobla w 1929 roku. Do najważniejszych dzieł należą: Czarodziejska góra, Buddenbrookowie, Doktor Faustus, Mario i czarodziej, Śmierć w Wenecji, Lotta w Weimarze, Tristan, Tonio Kröger. Warto podkreślić, że Tomasz Mann był tym, który sprzeciwił się dyktaturze Hitlera i wybrał emigrację.
• Virginia Wolf – najbardziej znana angielska, a zarazem feministyczna pisarka okresu międzywojennego. Już za życia była znana, była członkinią Bloomsbury Group. Utwory: Pani Dalloway, Do Latarni Morskiej, Pokój Jakuba, Noc i dzień, Fale, Lata, Chwile istnienia.
• Michaił Bułhakow – autor książki, która przez wiele pokoleń uznawana jest za arcydzieło światowe, Mistrza i Małgorzaty. Bułhakow był pisarzem rosyjskim, który zakpił z rzeczywistości ZSRR, ponieważ napisał powieść o pobycie szatana w ateistycznym kraju. Mistrz i Małgorzata to powieść ponadczasowa, nawiązująca do filozofii, religii, historii, psychologii, polityki. Inne teksty to: Notatki na mankietach, Zapiski młodego lekarza, Szkarłatna wyspa, Zmowa świętoszków, Adam i Ewa, Iwan Wasiliewicz.

Kontynuacje i nawiązania

Z rewolucyjnego programu języka poetyckiego (założenia Peipera, futuryzmu itd) korzysta prawie cała liryka po 1945 roku, np.:

• Tadeusz Różewicz
• Miron Białoszewski
• Stanisław Barańczak
• Marcin Świetlicki

Bibliografia przedmiotowa

• A. Hutnikiewicz, Od Czystej Formy do literatury faktu. Główne teorie i programy literackie XX stulecia. Warszawa 1990.
• Słownik literatury polskiej XX wieku. Red. A. Brodzka [i in.]. Wrocław 1992.
• J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne. Warszawa 2000.